حجت‌الاسلام والمسلمین محمدکاظم حقانی فضل، مدیر دانشنامه فقه معاصر، هشتم مهرماه در نشست علمی «کاربردی‌سازی گزاره‌های فقهی» با تأکید بر لزوم تفکیک بین فقه در مقام فهم و اجرا، گفت: ممکن است برخی بگویند این دو یکی است ولی به نظر بنده باید جدا شوند؛ بحث را صرفاً فقهی نبینیم و به منظر دین‌شناسانه هم توجه داشته باشیم یعنی غرض شارع از دین چیست؟ به تعبیر دیگر فعل دینی باید از ایمان صادر شود لذا اگر کسی مؤمن است، باید اجرا کند و کسی که نیست اجرا نکند.
وی با بیان اینکه باید این مسئله را روشن کنیم که آیا در احکامی چون اجرائیات و سیاسیات و … پایبندی و ایمان مردم ملاک است یا باید در وقت قدرت اجرا شود، تصریح کرد: فرض دیگر ما این است که ما در مورد فقهی حرف می‌زنیم که درست فهمیده شده است؛ البته گاهی فهم نادرست از شریعت هم عملیاتی هست ولی در هر صورت ما فرض فهم درست از فقه را پیش‌فرض گرفته‌ایم. مثلاً اگر در فهم شریعت به زمان و مکان دقت نکنیم در این صورت فهم دقیقی از دین هم نخواهیم داشت.
مدیر دانشنامه فقه معاصر با بیان اینکه بسیاری از گزاره‌های فقهی، مباحث نظری است و ربطی به اجرا ندارند، اضافه کرد: به احکام عملی هم که برسیم باز ابهام دیگری باید روشن‌تر شود و آن اینکه مجموعه احکام خمسه چقدر به کاربرد ربط دارد؟
وی با بیان اینکه ما در شریعت تکلیف مالایطاق نداریم، افزود: نفی عسر و حرج هم داریم همچنین طبق قاعده لاضرر، در این مورد هم تکلیفی نداریم و اصولاً، قدرت، شرط تکلیف است یعنی همه تکالیف مشروط به قدرت است؛ شرط شرعی تکلیف هم در مواردی وجود دارد مانند استطاعت در حج یا در موارد تزاحمات، باز آنچه را شدنی است از ما می‌خواهند؛ بنابراین اگر مراد از کاربردی‌سازی یعنی اجرایی‌شدن، این مسئله در ذات فقه وجود دارد و اگر منظور تسهیل‌گری است یعنی کاری کنیم که انجام تکالیف شرعی برای مردم راحت باشد و طوری نباشد که باید چند خیابان را بگردیم تا مسجد پیدا کنیم.
حقانی فضل با بیان اینکه بسیاری از امورات تسهیل‌گری، بحث فقهی نیست بلکه اجتماعی است، گفت: اگر بخواهیم از روش کاربردی‌سازی سخن بگوییم، باید از قبل برنامه‌ریزی کنیم ولی اینکه چه فرایندی سبب شده تا در جامعه دینی مهر و فرش‌های مساجد و لوله آب و … ایجاد شود ربطی به بحث ما ندارد و اگر منظور از کاربردی‌شدن، هنجاری‌شدن باشد مانند بحث حجاب که خیلی افراد ملتزم به حجاب شرعی نیستند و اینکه باید کاری کنیم که همه آن را مراعات کنند باز بخش عمده کار فقه و فقیه و کار دینی نیست.
فهرست مطالب
کاربرد فقه در هنر
مدیر دانشنامه فقه معاصر افزود: اگر انیمیشنی بخواهیم بسازیم که خانم‌ها در آن بی‌حجاب باشند یا اینکه از کلاه‌گیس می‌توان برای بانوان استفاده کرد یا خیر؟ موضوعی فقهی است که فقها باید نظر بدهند ولی باز طرح این ایده به هنرمند مرتبط است نه به فقیه یا اینکه آیا زدن تبلیغاتی برای ترویج نماز و حجاب و… و اینکه اثر دارد یا خیر باز ربطی به فقیه ندارد.
وی ادامه داد: اگر منظور از کاربردی‌سازی، قانونی‌سازی است اصل اینکه می‌تواند فتاوای شرعی، قانون شود مورد بحث نیست ولی این کار تخصصی مقدماتی دارد که طبیعتاً به فقاهت مرتبط است. اصل اینکه یک فتوا را قانونی کنیم با این چالش روبروست که چون فقها متعدد هستند کدام یک باید قانون شود و اگر کسانی از مراجع دیگری غیر از رهبری تبعیت کنند، در این صورت با وجود قانونی‌شدن یک موضوع چه باید بکنند؟
مدیر دانشنامه فقه معاصر با بیان اینکه نکته دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد مخاطب احکام است، افزود: احکام شرعی دست کم سه نوع مخاطب دارد؛ مخاطب فردی مانند واجبات عینی و نماز و …؛ یکسری احکامی که مخاطب آن حکومت یا فقیهان، قضات و …بوده‌اند و یکسری هم مخاطبان نهادهای اجتماعی. موضوع دیگر پیوندی است که کاربرد با واقعیت دارد؛ در میدان واقعیت اینطور نیست که هر فردی که به سن تکلیفی شرعی رسید مخاطب همه احکام شرعی است و باید شرایط فرهنگی و … در نظر گرفته شود. مثلاً ممکن است با اینکه دختر به سن تکلیف رسیده، خیلی در مورد رعایت حجاب سخت‌گیری نکنند ولی از نظر شرعی الزام وجود دارد.
اهمیت پذیرش مخاطب
حقانی فضل با بیان اینکه موارد زیادی داریم که فرد، پذیرای احکام نیست، ادامه داد: الان در جامعه ایران در موارد زیادی وقتی از آن‌ها پرسیده‌اند که اگر یک ناهنجاری ببینید چه می‌کنید، گفته شده به خود آنان مربوط است. درصد پایین‌تری گفته‌اند تذکر می‌دهیم؛ همین فرد که برای او حجاب مهم نیست و آن را فردی می‌داند اهل نماز و روزه هم هست؛ بنابراین در کاربردی‌کردن باید به این موضوعات و اولویت‌ها هم توجه شود.
پژوهشگر حوزه با بیان اینکه کمبود امکانات از مواردی است که در اجرا اثرگذار است، گفت: احکام در دوران پیامبر(ص) تدریجی بوده است و ایشان مثلاً در سال آخر به حج رفتند و واجب نبوده و عمره می‌رفتند بنابراین در جامعه تازه‌مسلمان و حتی جامعه آسیب‌دیده از تهاجم بیگانه می‌توانیم اجرا کنیم. در مورد افراد هم ممکن است فردی پذیرای همه احکام و یا بخشی از احکام نباشد و تدریج ما را به اولویت می‌رساند یعنی نیازمند شناخت اولویت‌های شریعت هستیم. این اولویت‌ها بخشی ارزشی و بخشی مقدماتی است و در اینجا دین‌شناسی خیلی مهم است.
مدیر دانشنامه فقه معاصر با بیان اینکه از آقای بهجت نقل است که فقیهی به جایی رفت و دید مردم نماز نمی‌خوانند برای اینکه آنان را نمازخوان کند فرمود که شما یک نماز را بخوانید کافی است، افزود: ایشان می‌فرمودند این فقیه، فقیه خاصی است که اینگونه به مکلف اجازه می‌دهد؛ این فقیه تربیتی را لحاظ کرده است که مردم را نمازخوان کند بنابراین در فتاوا باید این موضوعات هم مدنظر باشد.
حقانی فضل با تأکید بر نظام‌مندی و با بیان اینکه فقه، واجد نظام معینی است، تصریح کرد: قاعده المیسور یک پیش‌فرضی دارد و آن اینکه اگر کاری صددرصد قابل انجام نیست، درصد کمتری از آن انجام شود؛ اگر فقه نظام پیوسته است نمی‌توان گفت یکجای آن اجرا شود و بخش دیگری نشود زیرا مانند یک ماشینی است که همه اجزای آن به یکدیگر وابسته هستند بنابراین این مسئله جای تأمل دارد. مثلاً در بخش زنان یکسری احکامی داریم از جمله اینکه آیا زنان به ورزشگاه بروند یا خیر؟ اگر ما با زنی روبرو باشیم که بیشتر وقت او مشغول فرزندآوری و تربیت بچه و اشتغال و … است، اصلاً وقت ندارد به ورزشگاه برود ولی اگر زنی باشد که مجرد است و در سنی بالاتر از ابتدای جوانی است و وقت زیادی هم دارد، قضیه فرق خواهد کرد.
ضرورت ترسیم افق برای کاربرد فقه
حقانی فاضل با بیان اینکه ما تا وقتی افق و چشم‌انداز درستی برای رعایت یک حکم شرعی نداشته باشیم کاربردی‌سازی تبدیل به شعارهایی خواهد شد که به نتیجه روشن نخواهد رسید و شاید به ضد آن تبدیل شود و تلاش برای هنجاری‌کردن هم نتیجه نمی‌گیرد، اضافه کرد: همه این موارد به اجرا بازگشت دارد و ما نیازمند فقهی هستیم که توجه آن به کاربرد، تربیت و اجرا و فقه اداره و … وجود داشته باشد و اندیشه ولایت فقیه هم دنبال این بوده است زیرا ولایت فقیه، ولایت اجرا است و مصلحت‌سنجی‌هایی هم دارد ولی باید فقه در حوزه تدوین شود و اولویت‌ها و ملاکات در مقام کاربرد مورد توجه قرار بگیرد.
مدیر دانشنامه فقه معاصر با بیان اینکه درست است برخی افراد سخن از مقاصد الشریعه را بیان می‌کنند و به آنان روشنفکر اطلاق می‌شود ولی در عمل بخش زیادی آن را نمی‌پذیرند، گفت: ولی به نظر بنده ما اگر در مقام نظری هم آن را نپذیریم ولی در اجرا و برخی موارد اجرایی احکام باید آن را پذیرا باشیم و به واقعیات خارجی در مقام عمل بها بدهیم ولو اینکه در مقام علمی به واقعیات خارجی توجه چندانی نداریم.
حقانی فضل تأکید کرد: با توجه به ابهاماتی که در کاربردی‌سازی وجود دارد مانند توجه به نظام‌مندی، توجه به مخاطب احکام، توجه به تدریج و … نیازمند فقهی هستیم که توان خود را اجرا متمرکز کرده باشد که فقه‌التربیت را هم در این راستا تلقی می‌کنم؛ فقهی که ناظر به کاربرد باشد.
شرایط حساس و دشوار پیش رو
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین پیروزمند در سخنانی به عنوان ناقد با بیان اینکه شهادت سیدحسن نصرﷲ ضایعه بسیار بزرگ و اسفناکی است، گفت: این مسئله نشان می‌دهد درگیری جدی‌تر و امتحانات سخت‌تر شده است و از سوی دیگر امیدواریم گشایش‌های بیشتر هم ایجاد شود؛ امروز نقش جمهوری اسلامی در میانه میدان حساس‌تر شده است.
وی افزود: به ویژه در این ایام باید برای مقام معظم رهبری خیلی دعا کنیم زیرا توجهات و فشارها بر ایشان زیاد است؛ ایشان در این ایام سه واقعه و ضایعه سختی را متحمل هستند؛ شهادت حاج قاسم، شهادت آیتﷲ رئیسی و شهادت سیدحسن نصرﷲ و این مسئله با وجود حلم و سعه صدر بالای ایشان مشهود است.
پیروزمند اظهار کرد: بنده هیچ نقدی بر محورهایی که گفتند ندارم یعنی اینکه معلوم کنیم بحث دین‌شناسانه است یا مراد از فقه و کاربردی‌بودن و تأثیر مخاطب و نظام‌مندی و تدریج و … .ولی برای اینکه بحث به نتیجه نزدیک‌تر شود می‌توانیم کاربردی بودن را به کلیت فقه نسبت دهیم و اینکه فقه باید تجلی عینی داشته باشد لذا سخن از اجرای تک تک احکام نیست.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه فقه مجموعه استنباطات روشمند فقیه از کتاب و سنت است، اضافه کرد: بحث از کاربردی‌سازی گرچه فقهی نیست ولی یک پای آن در فقه وجود دارد؛ یعنی قرار است فقه، محقق شود بنابراین کسی که در مورد کاربردی‌کردن فقه حرف می‌زند نمی‌تواند ناآشنا به فقه باشد. ما باید بین دو مسئله جمع کنیم یعنی کاربردی‌سازی فقهی نیست ولی دستگاه فقاهت باید تا آخرین مرحله کاربردی‌سازی حضور داشته باشد.