فقه سلامت و پزشکی را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین ابواب فقه معاصر دانست. این باب فقهی درعین‌حال، یکی از پرچالش‌ترین ابواب فقهی نیز به شمار می‌آید. گستره دانش پزشکی، مباحث گوناگون جسمی و روانی که در این دانش مورد گفتگو قرار می‌گیرد و ارتباط گسترده مردم با مباحث پزشکی، این باب فقهی را تبدیل به یکی از پرگفتگوترین ابواب فقه معاصر کرده است. حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدمهدی کریمی‌نیا، اگرچه دکتری خود را در رشته حقوق جزا گرفته است اما سال‌هاست که یکی از مهم‌ترین حوزه‌های پژوهشی خود را فقه پزشکی قرار داده است. تألیف کتاب‌ها و مقالات گوناگون در مورد مباحث مختلف فقه پزشکی نظیر تغییر جنسیت، در کنار عضویت در شورای علمی گروه فقه سلامت و پزشکی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، وی را یکی از مطلع‌ترین افراد پیرامون چالش‌های این باب فقهی قرار داده است. به باور این پژوهشگر حوزه علمیه قم، چالش‌های فراروی فقه پزشکی، اقسام متنوعی دارند که برای هر کدام، چاره جداگانه‌ای باید اندیشیده شود. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با عضو شورای علمی گروه فقه سلامت و پزشکی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، به‌قرار زیر است:

 

فقه‌معاصر: آیا می‌توان توصیه‌های امامان^(ع) پیرامون برخی مسائل مرتبط با سلامت را حکایت از تأسیس طب اسلامی توسط ایشان انگاشت؟

کریمی‌نیا: بله، توصیه‌های امامان ^{(علیه السلام)} درباره سلامتی، نشان از توجه آنان به مسائل بهداشتی و طبی دارد. این توصیه‌ها نه‌تنها به مراقبت جسمانی، بلکه به ارتقای روحی و اخلاقی نیز تأکید دارند. به‌عنوان‌مثال:

• امام علی ^{(علیه السلام)} فرمود: «برای انسان، زندگی گواراتر از عافیت و سلامتی نیست».
• همچنین، ایشان تأکید دارند که: «کم سخن گفتن، کم خوابیدن، کم راه رفتن و کم غذا خوردن، چاره‌های تندرستی در دنیا هستند».
• پیامبر اسلام^(ص) فرمود: «روزه بگیرید، تا تندرست بمانید».
• همچنین، ایشان تأکید دارند که: «سفر کردن نیز به حفظ سلامتی کمک می‌کند».
• پیامبر اسلام^(ص) فرمود: «آن که دردها را آفریده، درمان آنها را نیز آفریده است. هر دردی را درمانی است، پس چون دارو به درد برسد، به اذن خداوند بهبود یابد. خود را مداوا کنید، چرا که خداوند هیچ دردی را فرو نفرستاده، مگر آن‌که برای آن درمانی نازل کرده است».
• امام محمد باقر ^{(علیه السلام)} فرمود: «نعمتی بالاتر از سلامتی نیست و سلامتی بالاتر از یاری و توفیقات الهی وجود ندارد».
• ایشان به اهمیت سلامتی و توفیقات الهی در حفظ سلامتی اشاره می‌کنند.

این توصیه‌ها نشان از توجه امامان به سلامتی و بهداشت انسان‌ها دارد و می‌توان آن‌ها را به‌عنوان نمونه‌هایی از تأسیس طب اسلامی در نظر گرفت.

فقه‌معاصر: ولی آیا این توصیه‌های امامان ^{(علیهم السلام)} و پیامبر اسلام^(ص)، حکایت از تأسیس طب اسلامی توسط  پیامبر و امامان  دارد؟

کریمی‌نیا: بله، توصیه‌های امامان ^{(علیهم السلام)} و پیامبر اسلام^(ص) حکایت از تأسیس طب اسلامی توسط آنان دارد. این توصیه‌ها نشان از توجه آنان به مسائل بهداشتی، سلامتی، و رعایت اصول اخلاقی در پزشکی دارد. ایشان به مسائل جسمانی و روحی اهمیت می‌دهند و تأکید دارند که «سلامتی» نعمتی بالاتر از هر چیز دیگر است. ازاین‌رو، می‌توان این توصیه‌ها را به‌عنوان نمونه‌هایی از تأسیس طب اسلامی در نظر گرفت.

فقه‌معاصر: به باور حضرتعالی، رویکرد درست در قبال مدعیان طب اسلامی چیست؟

کریمی‌نیا: باتوجه‌به دیدگاه‌های مختلف درباره طب اسلامی، رویکرد درست در قبال مدعیان طب اسلامی، مشتمل بر توجه به موارد زیر است:

الف: تحقیق و بررسی دقیق؛ برای ارزیابی مدعیان طب اسلامی، تحقیقات دقیق و بررسی علمی از آثار و نظرات آن‌ها ضروری است. تحقیقات بر اساس منابع اسلامی، کتب تاریخی، و آثار علمی می‌تواند به تشخیص درست و نقد مدعیان کمک کند.

ب: منطق و استدلال علمی؛ مدعیان طب اسلامی باید استدلال‌های علمی و منطقی برای دیدگاه‌های خود ارائه دهند. استدلال‌ها باید بر اساس اصول اخلاقی، منطق، و دانش علمی باشند.

ج: توافق با اصول اخلاقی؛ مدعیان طب اسلامی باید اصول اخلاقی را رعایت کنند. احترام به حقوق بیماران، عدالت، و پرهیز از صدمه به اصول اخلاقی مهمی در طب اسلامی است.

د: توجه به نیازهای جامعه؛ مدعیان طب اسلامی باید به نیازهای جامعه پاسخ دهند. تأمین بهداشت و درمان مردم و توجه به مسائل بهداشتی و پزشکی از جمله وظایف آن‌ها است.

به‌طورکلی، رویکرد درست در قبال مدعیان طب اسلامی شامل تحقیق دقیق، استدلال علمی، رعایت اصول اخلاقی، و توجه به نیازهای جامعه است.

فقه‌معاصر: در مقابل عده‌ای که به‌صورت دانشی، طب اسلامی را دنبال می‌کنند، برخی به‌دروغ مدعی طب اسلامی هستند. به نظر شما رویکرد درست در مقابل این افراد چیست و چه کارهای علمی یا غیرعلمی می‌توان در مقابل آنان انجام داد؟

کریمی‌نیا: بله، مسئله مدعیان طب اسلامی که به‌دروغ ادعا می‌کنند، یک موضوع حساس است. در مقابل این افراد، می‌توان رویکردهای مختلف را در نظر گرفت:

الف: تحقیق و ارزیابی علمی؛ ارزیابی دقیق و علمی ادعاهای آن‌ها ضروری است. بررسی آثار علمی منتشرشده توسط مدعیان و تحقیق در منابع معتبر می‌تواند به تشخیص درست کمک کند.

ب: توجه به اصول اخلاقی؛ اصول اخلاقی در پزشکی و طب اسلامی باید رعایت شود. احترام به حقوق بیماران و پرهیز از صدمه به بیمار، یکی از مهم‌ترین اصول اخلاقی است.

ج: توجه به نیازهای جامعه؛ توجه به نیازهای جامعه و تأمین بهداشت و درمان مردم مهم است. توجه به مسائل بهداشتی و پزشکی از جمله وظایف آن‌ها است.

د: آگاهی عمومی؛ آگاهی عمومی از اصول طب اسلامی و تشویق به مراجعه به پزشکان معتبر می‌تواند مفید باشد.

در کل، ترکیبی از تحقیق علمی، رعایت اصول اخلاقی، توجه به نیازهای جامعه و آگاهی عمومی می‌تواند به مقابله با مدعیان دروغین طب اسلامی کمک کند.

فقه‌معاصر: مهم‌ترین چالش‌های پیش روی پژوهش در فقه سلامت و پزشکی کدام است؟

کریمی‌نیا: مهم‌ترین این چالش‌ها، به‌قرار زیر هستند:

الف: چالش‌های تطبیقی؛ تطبیق مسائل فقهی با پیشرفت‌های علمی و پزشکی، از جمله چالش‌های اصلی است. تعامل بین فقه و علم پزشکی برای تطبیق اصول‌دینی با مسائل پزشکی، نیازمند تحقیقات دقیق و تفکر عمیق است. این تطبیق می‌تواند در مسائلی مانند: انتقال اعضا، پرهیز از ضرر به بیماران، و تصمیم‌گیری در موارد پزشکی، چالش‌هایی را ایجاد کند. به‌عنوان نمونه، «تطبیق مفهوم حیات انسانی در فقه با تعریف‌های پزشکی و علمی» می‌تواند موضوعی جالب برای تحقیقات تطبیقی باشد. این تطبیق می‌تواند به توسعه دیدگاه‌های فقهی و حقوقی در موارد پزشکی کمک کند.

ب: چالش‌های اخلاقی؛ مسائل اخلاقی در پزشکی، به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند انتقال اعضا، پرهیز از ضرر به بیماران، و تصمیم‌گیری در موارد پزشکی، چالش‌هایی را ایجاد می‌کند. توافق بین اصول اخلاقی اسلامی و پزشکی می‌تواند دشواری‌هایی داشته باشد.

ج: چالش‌های ترجمه و تفسیر؛ ترجمه مفاهیم فقهی به زبان‌های مختلف و تفسیر آن‌ها در مواجهه با مسائل پزشکی چالش‌هایی دارد. تفسیر مفاهیم دینی در زمینه‌های پزشکی نیازمند تخصص و دقت است.

د: چالش‌های تحقیقاتی؛ تحقیقات در زمینه فقه سلامت و پزشکی نیازمند تعامل با متخصصان پزشکی و فقهی است. کمبود تحقیقات دقیق و علمی در این حوزه می‌تواند چالش‌هایی را ایجاد کند. باتوجه‌به این چالش‌ها، تلاش‌های بیشتر در تحقیقات فقه سلامت و پزشکی مورد نیاز است تا به تطبیق اصول‌دینی با مسائل پزشکی کمک کند.

فقه‌معاصر: به نظر شما، مهم‌ترین موضوعاتی که در فقه سلامت و پزشکی لازم است مورد بررسی قرار گیرند کدام‌اند؟

کریمی‌نیا: موضوعات مورد بررسی در فقه سلامت و پزشکی شامل موارد زیر می‌شوند:

الف: مسائل اخلاقی در پزشکی؛ مانند تطبیق اصول اخلاقی اسلامی با مسائل پزشکی، اخلاق حرفه‌ای پزشکان، حقوق بیماران، انتقال اعضا، تصمیم‌گیری در موارد پزشکی و مسائل مرتبط با حیات و مرگ.

ب: مسائل حقوقی در پزشکی؛ مانند بررسی قوانین و مقررات حقوقی مرتبط با پزشکی، مسئولیت‌های پزشکان، حقوق بیماران، حقوق مالکیت فکری در پزشکی و مسائل قراردادی.

ج: مسائل مرتبط با حج و زیارت؛ مانند بررسی مسائل فقهی و پزشکی مرتبط با حج و زیارت، بهداشت حاجیان، پیشگیری از بیماری‌ها و مسائل بهداشتی در مکه و منا.

د: مسائل مرتبط با طبابت و داروها؛ مانند بررسی مسائل فقهی و پزشکی مرتبط با تجویز داروها، حلال و حرام بودن داروها، و تأثیر طبابت در درمان.

ه: مسائل مرتبط با تشخیص و درمان بیماری‌ها؛ مانند بررسی مسائل فقهی و پزشکی مرتبط با تشخیص بیماری‌ها، درمان‌های مختلف، و حقوق بیماران.

در مقاله‌های فقه پزشکی، مسائل گوناگونی از مباحث کلی بالا، مورد بررسی قرار می‌گیرند؛ مسائلی نظیر:

1. مسئولیت هزینه‌های درمان بیماران مبتلا به کرونا در فرض تقصیر کادر درمان؛
2. تأثیر علم و قصد بر مسؤولیت مدنی ناقل بیماری‌های واگیردار؛
3. تعظیم شعائر دینی و نسبت آن با مصوبات ستاد ملی مبارزه با کرونا؛
4. واکاوی فقهی – حقوقی «حق بر سلامت» و «مسئولیت دولت» در شرایط شیوع بیماری کرونا؛
5. مناسبات دولت اسلامی و خانواده در کنترل بیماری‌ کرونا؛
6. حدود عسروحرج در پزشکی از منظر فقه اسلامی؛
7. نقش عالمان و فقیهان شیعه در تأسیس و گسترش دانش فقه پزشکی؛
8. ضمان طبیب؛
9. مسئولیت مدنی دولت در حفظ سلامت شهروندان از منظر فقه شیعه، حقوق شهروندی؛
10. چیستی فقه پزشکی؛
11. مسئولیت مدنی دولت در حفظ سلامت شهروندان از منظر فقه شیعه؛
12. مفهوم‌شناسی سلامت از دیدگاه قرآن و حدیث؛
13. تعریف سلامت و اهمیت حفظ آن از منظر معارف اسلامی؛
14. مسائل نوین پزشکی: موضوعاتی مانند: تلقیح مصنوعی، تغییرجنسیت، پیوند اعضا، ژنتیک، شبیه‌سازی، هیپنوتیز.
15. مسائل اخلاقی در پزشکی؛
16. مراقبت‌های بهداشتی و پزشکی؛
17. تأثیر تغذیه مناسب بر سلامتی؛
18. مدیریت استرس و اضطراب در زندگی روزمره؛
19. تأثیر ورزش بر بهبود روحی و جسمی؛
20. تأثیر روابط اجتماعی بر روان‌شناسی انسان؛
21. مطالعه روان‌شناسی اعتمادبه‌نفس؛
22. تأثیر تربیت کودکان بر شخصیتشان در آینده.