فهرست مطالب
اشاره
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدمهدی کریمی‌نیا، اگرچه تحصیلات حقوقی دارد و هم اکنون نیز عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث است؛ اما یکی از مهم‌ترین پژوهشگران فقه تغییر جنسیت به شمار می‌آید. نگارش‌های کتاب‌های «تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق» و «تغییر جنسیت با تأکید بر دیدگاه امام خمینی» و چندین مقاله، از جمله تلاش‌های او در این زمینه است. عضو شورای علمی گروه فقه «سلامت و پزشکی» پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در این یادداشت اختصاصی، به واکاوی ابعاد فتوای تاریخی امام خمینی پیرامون جواز تغییر جنسیت می‌پردازد.
اولین فقیهی که مسئله تغییر جنسیت را مطرح ساخت، مرحوم امام خمینی است که این بحث را در ضمن «مسائل مستحدثه» از کتاب تحریرالوسیله به رشته تحریر درآورده است. نظر صریح ایشان در جواز عمل جراحی به‌منظور تغییر جنسیت این‌گونه است:
«الظاهر عدم حرمة تغییر جنس الرجل بالمرأة بالعمل و بالعکس، و کذا لا یحرم العمل فی الخنثی لیصیر ملحقاً بأحد الجنسین. و هل یجب ذلک لو رأت المرآة فی نفس‌ها تمائلات من سنخ تمائلات الرجل أو بعض آثار الرجولیة أو رأی المرأة فی نفسه تمائلات الجنس المخالف أو بعض آثاره؟ الظاهر عدم وجوبه إذا کان الشخص حقیقة من جنس ولکن أمکن تغییر جنسیته بما یخالفه؛ [۱]
ترجمه: ظاهر آن است که تغییر جنسیت مرد به زن و زن به مرد و ملحق کردن خنثی به جنس زن یا مرد با عمل جراحی حرام نیست. آیا اگر زنی در خود تمایلاتی همچون تمایلات مردان یا برخی از آثار مردی ببیند، یا شخصی در خود تمایلات جنس مخالف یا بعضی از آثار جنس مخالف را مشاهده کند، واجب است تغییر جنسیت دهد یا خیر؟ چنانچه شخص حقیقتاً از جنس مرد یا زن است، ولی می‌تواند جنس خود را تغییر دهد و تبدیل به جنس مخالفِ جنس خود بشود، واجب نیست». [۲]
ابعاد فتوای تاریخی
می‌توان در فتوای امام خمینی به این نکات اشاره کرد:
- فتوای صریح امام خمینی شامل تغییر جنسیت مرد به زن و زن به مرد، و نیز شامل تغییر جنسیت خنثی (دوجنسی، هرمافرودیت) به یکی از دو جنس زن یا مرد می‌شود؛ بنابراین، از نظر امام خمینی، تغییر جنسیت تنها شامل تبدیل مرد به زن یا تبدیل زن به مرد نمی‌شود؛ بلکه از نظر ایشان، تبدیل خنثی به یکی از دو جنس مذکر یا مؤنث نیز مصداقی از تغییر جنسیت است.
این مطلب ازآن‌جهت مهم است که ممکن است تصور شود دیدگاه امام خمینی مبنی بر جواز تغییر جنسیت، تنها شامل خنثی‌ها یا دو جنسی‌ها می‌شود، یعنی همان کسانی که از نظر جسمی بیمار بوده و نیازمند عمل جراحی تغییر جنسیت هستند؛ درحالی‌که امام خمینی با صراحت تمام، تغییر جنسیت در مورد افراد سالم را مجاز می‌شمرند؛ چه اینکه امام خمینی با صراحت تمام، بحث خنثی‌ها را قسیم مورد اول (تبدیل مرد به زن و زن به مرد) قرار داده‌اند. از نظر ایشان، تغییر جنسیت مطلقاً جایز است؛ خواه تغییر جنسیت مرد به زن، یا بر عکس، و خواه تغییر جنسیت خنثی به یکی از دو جنس مرد و زن.
مؤید این مطلب، استفتایی است که از امام خمینی در این باره صادر شده است. توضیح آنکه: فردی به نام فریدون که تراجنسیتی (ترانس یا خنثای روانی) بوده است، پس از پیگیری فراوان توانست به همراه برخی مسئولان بلندپایه مملکتی، به محضر امام خمینی رسیده و بیماری یا اختلال هویت جنسی (ترنس بودن) خویش را برای امام خمینی توضیح دهد. وی هر چند از نظر ظاهری همانند دیگر مردان بوده است، ولی از نظر روانی و روحی خود را متعلق به جنس مقابل می‌دانست.
لازم به توجه است که وی «دوجنسی» نبوده، بلکه ترانس سکشوال (خنثای روانی) است. بااین‌حال، امام خمینی با تغییر جنسیت وی موافقت نمود. متن پاسخ امام خمینی که خانم مریم ملک آرا (فریدون سابق) در اختیار نگارنده قرار داده است ازاین‌قرار است:
«تغییر جنسیت با تجویز طبیب مورد اعتماد، اشکال شرعی ندارد. ان‌شاءﷲ تعالی در امان بوده باشید و کسانی که شما ذکر کرده‌اید امید است مراعات حال شما را بکنند».
- امام خمینی در بیان فتوای خویش، دلیل یا مدرکی ذکر نمی‌کند. دلیل این امر، آن است که کتاب تحریرالوسیله، کتاب استدلالی همچون کتاب «جواهر الکلام» نیست، بلکه کتاب ایشان، کتاب فتوا و بیان مسائل شرعی است و اساساً ایشان درصدد بیان دلیل و مدرک فتوا نبوده‌اند. برخی شاگردان ایشان، ادله‌ای برای فتوای فوق ذکر کرده‌اند.
- چنانچه ضرورت و اضطراری در تغییر جنسیت افراد سالم در میان نباشد و شخص در عُسر و حَرَج واقع نشده باشد، جواز تغییر جنسیت دارای یک شرط اساسی است؛ و آن اینکه نباید تغییر جنسیت ملازم با امور حرام و غیرشرعی مانند لمس حرام و نظر حرام باشد؛ بنابراین، تغییر جنسیت کودک نابالغ که به سنّ تشخیص نرسیده، با اجازه ولی کودک، بلامانع است. [۳]نیز چنانچه فرضاً کسی از طریق استفاده از هورمون، تغییر جنسیت دهد یا لااقل آثار جنس مخالف را در خود پدید آورد، مرتکب فعل حرام نشده است.
البته شرط فوق، یعنی اینکه تغییر جنسیت نباید ملازم با امور حرام و غیرشرعی باشد، در کلام امام خمینی نیامده است؛ گویا آن را مفروغ عنه گرفته‌اند، ولی برخی شاگردان ایشان به‌شرط فوق تصریح نموده‌اند. [۴]
- در کلام امام خمینی، جواز تغییر جنسیت شامل ترانس‌ها یا خنثای روانی نیز می‌شود؛ چه اینکه ایشان می‌گوید:
«لو رأت المرأة فی نفس‌ها تمائلات من سنخ تمایلات الرجل ….. او رأی المرءُ فی نفسه تمائلات الجنس المخالف …[۵]
اگر زن در وجود خویش تمایلات جنس مرد را احساس کند و یا مرد در وجود خویش تمایلات جنس مخالف را احساس کند…».
کلام فوق دقیقاً بر تراجنسیتی‌ها یا خنثای روانی تطبیق می‌کند؛ چه اینکه این عده اساساً از نظر جسمی هیچ مشکلی ندارند، بلکه از نظر روانی و روحی خود را متعلق به جنس مخالف می‌بینند. گاه معالجات در مورد آنان بی‌فایده است و به‌ناچار، پزشک معالج، اجازه تغییر جنسیت می‌دهد.
- کلام امام خمینی صراحت دارد که تغییر جنسیت حرام نیست؛ که معنای دیگر آن، «جواز» یا «اِباحه» است. ایشان در ادامه تصریح می‌کنند که چنین تغییر جنسیتی، واجب نیست؛ بنابراین، حتی دوجنسی‌ها که دارای آثار جنس مخالف هستند یا تراجنسیتی (ترانس‌ها) که دارای تمایلات جنسِ مخالف هستند، موظف به تغییر جنسیت نیستند. باتوجه‌به کلام فوق، خنثی‌ها و حتی «خنثای مشکل» لازم نیست تن به عمل جراحی داده و خود را از دوگانگی جنسی یا ابهام جنسی رها سازند. البته این سخن در صورتی است که واجبات شرعی ترک نشود و یا ارتکابِ محرمات پیش نیاید. ازاین‌رو، چنانچه باقی ماندن بر حالتِ دوجنسی، موجب ترک واجبات و یا ارتکاب محرمات شود و شخص توان مالی و جسمی برای تغییر جنسیت داشته باشد، بر او لازم است به تغییر جنسیت و رفع ابهام جنسی اقدام نماید.
- یکی از اقسام تغییر جنسیت، تبدیل مرد یا زن به خنثی است. چنین تغییر جنسیتی در کلام امام خمینی نیامده است؛ چه اینکه ایشان تبدیل مرد به زن یا برعکس و نیز تبدیل خنثی به یکی از دو جنس مذکر یا مؤنث را بیان داشته است. البته به طور طبیعی، هیچ‌گاه افراد تمایل ندارند که جنسیّت مردانه یا زنانه خویش را به خنثی تبدیل کنند؛ ولی در گذشته چنین مسئله‌ای در دربار پادشاهان مرسوم بوده که عده‌ای را برای حراست از حرم‌سراها، اَخته یا خنثی می‌نمودند. نیز این احتمال وجود دارد که عمل جراحی تغییر جنسیت به‌صورت ناقص انجام شود؛ در نتیجه، شخص کاملاً به جنس مخالف تبدیل نشود و از طرفی، امکان بازگشت به جنس سابق هم وجود نداشته باشد. به‌عبارت‌دیگر، به طور ناخواسته، فردی به خنثی تبدیل شده است.
[۱]. امام روح ﷲ خمينى، تحريرالوسيله، ج ۲، ص ۵۵۸.
[۲]. ترجمه از: عبدالكريم بى‌آزار شيرازى، رساله نوين، ج ۳، ص ۶۳.
[۴]. مانند: محمد مؤمن، كلمات سديدة فى مسائل جديدة، ص ۱۰۹؛ سيدمحمد خرازى، تغيير الجنس، مجله فقه اهل البيت(ع)، ش ۲۳ (۱۳۷۹)، ص۲۴۱.
[۵]. امام خمينى، تحرير الوسيله، ج ۲، ص ۵۵۸.