اشاره

تغییر جنسیت فارغ از مباحث فقهی، ابعاد حقوقی گوناگونی نیز دارد. در زیر تلاش شده است تا نگاهی کوتاه به ابعاد حقوقی تغییرجنسیت بر اساس قانون فعلی جمهوری اسلامی ایران انجام شود. پس از آن، آثار حقوقی تغییرجنسیت به‌صورت خلاصه مطرح می‌گردد.

تغییر جنسیت چیست؟

افرادی که تمایل به تغییر دارند از نظر روان‌شناسی و پزشکی با اختلال مواجه هستند که در این خصوص در دسته‌های مختلفی قرار می‌گیرند به این شکل که برخی از آن‌ها به‌عنوان ترنس سکشوال و برخی خنثی یا همان دوجنسی هستند.

افرادی که ترنس سکشوال هستند از نظر جسمی مشکلی ندارند ولی از حیث روحی با جنسیت خود تطابق ندارند. دوجنسی‌ها در هر دو حالت مشکل دارند که هر دو این گروه می‌توانند با رعایت شرایط و ضوابطی جنسیت خود را تغییر دهند.

انواع تغییر جنسیت

• تغییر جنسیت مرد به زن: این نوع از تغییر جنسیت به این شکل است که فردی که جنسیت مذکر دارد با روحیه‌ای زنانه زندگی می‌کند و تمایل به تغییر جنس خود به زن دارد.

اقداماتی که برای این تغییر انجام می‌شود شامل: کاشت سینه، حذف مو زاید، برداشت اندام‌های مردانه، هورمون تراپی و انجام جراحی‌های مربوط به زنانه کردن صورت و اندام.

• تغییر جنسیت زن به مرد: این نوع از تغییر جنسیت به این صورت است که فرد دارای جنسیت مؤنث است ولی با روحیه مردانه زندگی می‌کند و تمایل به تغییر جنسیت خود دارد.

اقداماتی که برای این تغییر انجام می‌شود شامل: برداشتن بافت سینه، برداشت اندام‌های زنانه، ایجاد آلت تناسلی مردانه و هورمون تراپی به جهت مردانه شدن مواردی چون رشد مو و کلفت شدن صدا است.

مراحل تغییر جنسیت

انجام تغییر جنسیت مطابق قانون ایران باید صورت بگیرد و فردی که متقاضی این امر است باید کلیه مراحل مربوط به تغییر را انجام دهند؛ چرا که عدم انجام حتی یک مورد می‌تواند فرد را با مشکل و حتی رد درخواست توسط دادگاه مواجه سازد.

• عمل تغییر جنسیت به‌عنوان یک عمل پزشکی شناخته می‌شود که در واقعیت با ماهیت حقوقی همراه است، این ماهیت حقوقی در واقع اشاره به مسائلی چون تغییر در کارت‌های شناسایی، تغییر در میزان سهم‌الارث، دیه و… دارد که این موارد انجام درست تغییر جنسیت و رعایت مراحل انجام آن را واجب می‌نماید.
• فردی که می‌خواهد تغییر جنسیت دهد باید دادخواستی مبنی بر تغییر جنسیت توسط وکیل تنظیم نماید و سپس آن را در سامانه ثنا ثبت کرده و منتظر تعیین جلسه رسیدگی به موضوع درخواست خود باشد که در این جا وکیل تغییر جنسیت می‌تواند در جلسه رسیدگی حضور بیابد.
• بعد از آن که پرونده به دادگاه که به‌موجب ماده ۴ قانون حمایت خانواده در صلاحیت دادگاه خانواده است، ارجاع داده شد شخص قاضی پرونده فرد درخواست‌دهنده را به پزشکی قانونی ارجاع می‌دهد تا این سازمان فرد را به روان‌پزشک ارجاع دهد تا مراحل درمانی آغاز گردد.
• زمانی که روان‌پزشک موضوع اختلال در جنسیت فرد را تأیید نمود باید این امر را به پزشکی قانونی ارجاع و گزارش دهد. در این حالت پزشکی قانونی نظر خود را به همراه نظر شخص روان‌پزشک به قاضی ارائه می‌دهد و قاضی در این جا با درنظرگرفتن مدارک حکم به تغییر جنسیت فرد را صادر می‌کند.

آثار حقوقی بعد از تغییر جنسیت

بعد از انجام تغییر جنسیت که یک عمل پزشکی است آثار حقوقی برای فرد به وجود می‌آید و تغییراتی در آن مطابق قانون ایجاد می‌شود که به چند مورد از آن‌ها خواهیم پرداخت:

• اثر تغییر جنسیت در ازدواج

زمانی که فرد ترنس سکشوال ازدواج می‌کند و بعد از ازدواج تصمیم به تغییر جنسیت خود می‌گیرد آثاری نسبت به ازدواج منعقد شده به وقوع خواهد پیوست؛ به این صورت که عقد نکاح صورت گرفته به علت هم جنس شدن طرفین باطل است و اگر بین این دو رابطه زناشویی برقرار شده باشد مهریه باید پرداخت گردد و اگر ارتباط زناشویی نباشد مهریه‌ای به زن تعلق نمی‌گیرد.

• اثر تغییر جنسیت در حضانت طفل

درصورتی‌که فرد ترنس سکشوال فرزندی داشته باشد و بخواهد بعد از مدتی جنسیت خود را عوض نماید، در حالتی که مرد باشد در خصوص حضانت او تغییری ایجاد نمی‌گردد و او می‌تواند همچنان سرپرست طفل خود باشد.

زمانی که مادر درخواست این تغییر را داشته باشد تا زمانی که زنده است نقش مادری را خواهد داشت و حضانت فرزند خود را تا هفت‌سالگی می‌تواند داشته باشد.

• اثر تغییر جنسیت در نفقه

درصورتی‌که زن بخواهد جنسیت خود را تغییر دهد، الزامی از جانب مرد برای پرداخت نفقه به او وجود ندارد و مطابق قانون نفقه‌ای به او داده نمی‌شود؛ اما اگر مرد بخواهد این کار را انجام دهد باید نفقه زن خود را بپردازد.

• اثر تغییر جنسیت در ارث

زمانی که فردی می‌خواهد تغییر جنسیت دهد این موضوع در خصوص ارثی که از والدین خود می‌برد نیز مؤثر خواهد بود؛  به این نحو که اگر در زمان حیات والدین تغییر صورت بگیرد بر اساس جنسیت جدید از ارث بهره‌مند خواهد شد، اگر این تغییر بعد از فوت والدین باشد مطابق جنسیت سابق خود ارث خواهد برد.

• اثر تغییر جنسیت در دیه و قصاص

فردی که جنسیت خود را مطابق با مراحل قانونی تغییر می‌دهد و آثار حقوقی و فقهی به طور کامل در خصوص تمام مسائل به او مترتب می‌شود، وضعیت جنسی فعلی او ملاک دریافت دیه است؛ به این شکل که اگر از زن به مرد تبدیل شده باشد و باید به او دیه پرداخت شود جنسیت فعلی او مورد نظر واقع می‌شود نه جنسیتی که سابقاً داشته است.

• اثر تغییر جنسیت در خدمت سربازی

افرادی که اقدام به تغییر جنسیت کرده‌اند در خصوص بحث سربازی خود ممکن است دچار سردرگمی شوند. در این خصوص قانون برای این اشخاص معافیت در نظر گرفته است و  اشخاصی هم که فعلاً مسئله هویتی آن‌ها مورد تعیین و تأیید نهایی قرار نگرفته است معافیت موقت دریافت می‌کنند تا پزشکی قانونی حکم نهایی خود را صادر نماید.