اشاره

حجت‌الاسلام دکتر سید طاها مرقاتی‌خوئی، زاده ۱۳۳۹ خوی است. وی همزمان با تحصیلات حوزوی، دکترای فقه مبانی حقوق را نیز از دانشگاه فردوسی مشهد دریافت کرد. او علاوه بر تدریس و پژوهش در موضوعات گوناگون فقهی، حقوقی و سیاسی، از سال ۱۳۷۳، مسؤولیتهای مختلفی را از قائم مقامی تا معاونت پژوهش را در سازمان سمت به عهده داشته است. عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، مقالات متعددی در رابطه با موضوعات نوپدید فقهی به خصوص در فقه پزشکی دارد. او در گفتگوی اختصاصی با فقه معاصر، به بیان روش موضوع‌شناسی در موضوعات نوپیدای فقهی پرداخت. به باور وی، با روش‌های گذشته فقها نیز می‌توان موضوعات جدید را کشف و تدقیق کرد. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با این استاد و پژوهشگر حوزه و دانشگاه، به قرار زیر است:

فقه معاصر: بایسته‌های موضوع‌شناسی در فقه معاصر چیست؟ به دیگر سخن، برای موضوع‌شناسی دقیق در مسائل فقه معاصر، چه مواردی باید مدنظر قرار گیرد؟

مرقاتی: فقه در اصطلاح بر دو معنا اطلاق می‌شود: معنای اول، «علم پیدا کردن به احکام شرعی فرعی از روی ادله تفصیلی»؛ و معنای دوم، «مجموعه مسائل استنباط شده توسط فقها» که مشتمل بر احکام تکلیفی و وضعی است.

این احکام زمانی که با مسائل روزمره و هم عصر ما در ارتباط باشد و مربوط به گذشته نباشد، صفت معاصر را به خود می‌گیرد. مثلاً امروزه با پیشرفت علوم پزشکی، مکلفین با مسائلی روبه‌رو هستند که در گذشته سابقه‌ای نداشته است و فقها باید با مراجعه به ادله، احکام آنها را استنباط و فتوای خود را بیان کنند و مقلدین بر طبق آن فتاوا عمل نمایند؛ و یا مثلاً در امور مربوط به بانکداری، مانند گشایش «ال‌سی یا اعتبار اسنادی»، مکلفین با مسائل جدیدی روبه‌رو هستند؛ درحالی‌که در زمان صدور روایات، شیوه‌های نوین معاملاتی امروز متداول نبوده است.

فقه معاصر: برای موضوع‌شناسی احکام فقهی، چه روش‌هایی در میان فقها وجود دارد؟

مرقاتی: خوشبختانه هم در آیات قرآنی و هم در روایات، عموماتی وجود دارد که می‌تواند در همه اعصار، مستند فقیه برای رسیدن به حکم باشد. این عمومات حتی می‌تواند به‌عنوان قواعد فقهی در اختیار فقها برای استنباط احکام  قرار گیرد؛ مثلاً روایتی داریم که می‌فرماید: «المؤمنون عند شروطهم»؛ یعنی اگر طرفینِ معامله‌ای، بین خود شرطی را بگذارند که مخالف شرع  و مقتضای عقد نباشد، طرفین ملتزم بر اجرای آن خواهند بود و مخالفت با آن شرعاً جایز نخواهد بود. امروزه اکثر معاملات تجاری جدید با همین قاعده‌های فقهی قابل حل است. مثال دیگر، آیه قرآن است که می‌فرماید: «اوفوا بالعقود»؛ یعنی ای مردم! بر عقدهای منعقده بین خودتان وفادار باشید، هم عقدهای معین یاد شده در منابع قرآنی و روایی مانند بیع، و هم عقدهای جدید که در روایات ردپایی ندارند مانند بیمه.

فقه معاصر: آیا موضوع‌شناسی در فقه معاصر، روشی متفاوت با موضوع‌شناسی در مسائل دیرین دانش فقه دارد؟

مرقاتی: موضوعات جدید در فقه به دو روش توسط مراجع تقلید طرح می‌شوند:

روش اول: سؤالاتی از سوی نهادهای دولتی و عمومی غیردولتی و حتی تشکل‌های مردم‌نهاد و مردم عادی و نیز قوه قضائیه و مقننه مطرح می‌شود و هیئت‌های استفتاء مستقر در دفاتر مراجع تقلید که معمولاً از شاگردان برجسته آنان تشکیل می‌گردد، با متخصصین هر رشته ارتباط برقرار می‌کنند تا شناخت کامل نسبت به موضوع پیدا کنند، سپس طبق مبانی مرجع تقلید پیش‌نویس فتوا آماده شده و با حضور مرجع تقلید به بحث گذاشته می‌شود و در نهایت، مرجع فتوای خود را اعلام می‌کند.

روش دوم: مرجع تقلید یا خودش و یا شاگردان خاصش، موضوعات مطرح در جامعه را در دروس خارج مطرح می‌کنند و به بررسی عمیق آن می‌پردازند. مثلاً آیت‌ﷲ خویی در مبحث صوم (روزه) درس خارج، به طور مفصل راجع به رؤیت هلال بحث می‌کند و به این فتوا می‌رسد که ماه یک بار از محاق خارج می‌شود و در هر جایی از کره زمین رؤیت شود برای همگان حجت است و هیچ ارتباطی به افق ندارد. البته پیش‌نیاز این فتوا، آشنایی کامل با علم نجوم است.

فقه معاصر: آیا می‌توانید چند مرکز اجرایی و علمی را مثال بزنید که می‌توانند مسائل مبتلابه مردم را مطرح کنند؟

مرقاتی: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهت طرح موضوعات پزشکی؛ نیز پژوهشگاه رویان، جهت مطرح نمودن مسائل مربوط به درمان ناباروری و سلول‌درمانی و ژن‌درمانی؛ بانک مرکزی، در مسائل مربوط به بانکداری؛ پژوهشگاه ژنتیک، در مسائل مربوط به اصلاحات ژنتیکی محصولات و نیز دست‌کاری‌های ژنتیکی در حیوانات؛ مرکز پژوهش‌های مجلس، جهت طرح مسائل مربوط به قوانین مطرح در کمیسیون‌ها؛ و نیز پژوهشگاه قوه قضائیه.