اشاره

استاد محمد محمدی‌قائینی، زاده ۱۳۴۱ تهران است. او از اساتیدی است که از همان ابتدای تحصیل، تدریس را آغاز کرده است و تاکنون تمام دروس سطوح مختلف و خارج حوزه علمیه را تدریس کرده است. به مناسب است آغاز درس فقه پزشکی توسط وی، با او پیرامون چیستی فقه سلامت و پزشکی و سرفصل‌های آن گفتگو کردیم. او به مانند همیشه، با مطالعۀ پیشینی و دقت، به پرسش‌های ما پاسخ گفت. مشروح گفتگوی اختصاصی عضو شورای علمی گروه «فقه سلامت و پزشکی» پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در پی می‌آید:

فقه معاصر: فقه سلامت و پزشکی چیست و به چه موضوعاتی می‌پردازد؟

محمدی‌قائنی: فقه سلامت و پزشکی عبارت است از طرح و بررسی قضایایی که پیرامون صیانت، حفظ و معالجه موجود زنده و بالخصوص انسان، در دو بُعد جسم و روح، بحث و کنکاش می‌کند. اگرچه که این اصطلاح به بُعد جسمانی و دنیایی انسان اختصاص یافته است و در مقابل بُعد روحانی از یک طرف، و آخرتی از طرف دیگر، و حیوان و گیاه از طرف سوم قرار می‌گیرد.

موضوعات مطرح در آن عبارت‌اند از شناخت آسیب و مرض، منشأ آسیب‌ها و راه‌های انتقال و ورود بیماری به انسان، کیفیت ابتلای بشر به امراض، تفاوت انسان‌ها در ابتلا به بیماری، نقش وراثت در پذیرش انواع بیماری‌ها، تأثیر محیط در آلوده شدن به مرض، تقسیم امراض به مهلک و خطرناک و مُضرّ و عادی، و اموری ازاین‌قبیل؛ و همچنین تعریف و شناخت سلامتی و بهبودی از مرض، بیان عوامل حفظ سلامت، آگاهی از مکانیسم فعالیت اعضای بدن، راه‌های مقابله با تهاجم و نفوذ میکروب‌ها، تقویت بدن برای منفعل نشدن و اثرناپذیری از حملۀ ویروس‌های مخرّب، بررسی راه‌های نگهداری اعتدال مزاج، اطلاع و دسترسی به انواع مقابله با بیماری، شناخت اقسام داروها برای معالجۀ انواع مرض‌ها و مسائلی ازاین‌دست، که علم شریف فقه از زاویه حکم تکلیفی و وضعی به این امور – که شامل فعل مکلف، وضع مکلف و حالت مکلف و هر آنچه که در ارتباط با مکلف باشد – می‌پردازد.

فقه معاصر: مسائل فقه سلامت و پزشکی، در فقه سنتی، در میان چه ابوابی مطرح بوده‌اند؟

محمدی‌قائنی: در فقه سلامت و پزشکی، بدن انسان و عوارض و حالات آن به‌حسب اقتضاء و تأثیرگذاری و اثرپذیری از محیط داخلی و خارجی مورد بحث قرار می‌گیرد. برخلاف اخلاق و معنویت که از نفس و خصائص آن و عوامل ارتقا و سقوط آن و کیفیت سیر نفس از قوه به فعل و از حضیض به اوج و بالعکس بحث می‌کند؛ در فقه سلامت و پزشکی، از آثار و نتایج عملکرد بدن در دو حالت اعتدال و انحراف سخن به میان می‌آید. همچنین در باب قضاء و جزاء، از الزامات حقوقی و تکالیف تنبیهی که به دنبال تخلف از دستورات پزشکی و قوانین رعایت سلامت بدن اتفاق افتاده، بحث می‌شود.

فقه معاصر: تفاوت فقه سلامت و پزشکی با ابواب فقهی مشابه مانند «اخلاق و معنویت» (در مورد سلامت معنوی)، «قضا و جزا» (در مورد جرایم پزشکی)، «فقه اقتصاد» (در مورد مسائل اقتصادی سلامت و پزشکی) و… چیست؟ آیا بین مسائل فقه سلامت و پزشکی با دیگر ابواب پیش‌گفته، مسائلی وجود دارند که کاملاً با یکدیگر همپوشانی داشته باشند؟ در این صورت، این مسائل در کدام یک از این ابواب فقهی قرار می‌گیرند؟

محمدی‌قائنی: در فقه سلامت و پزشکی، ارادۀ الهی دربارۀ رعایت صحت بدن و اجتناب از موانع و خطرات آن، مورد بحث واقع می‌شود؛ اما در فقه اقتصاد، سخن از هزینه‌کرد و تهیه وسائل و مقدمات مادی و معنوی برای حفظ وضع موجود (سلامتی) و دفع مفاسد و مضرات از تن سالم است. اگرچه بین این ابواب چهارگانه، تباین مفهومی و ماهوی برقرار است اما به‌حسب مصداقی و موردی، بین فقه‌الطبابۀ و فقه‌المعنویۀ، رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است؛ زیرا رعایت فقه سلامت، چه‌بسا در اخلاق و معنویت مؤثر است؛ و رعایت فقه اخلاق، در سلامت جسم تأثیر دارد. بین فقه پزشکی و فقه قضاء، رابطۀ تباین برقرار است. بین فقه‌السلامۀ و فقه‌الاقتصاد نیز رابطه عموم و خصوص مطلق حاکم است؛ زیرا تأمین مال و صرف آن برای حفظ و بقای سلامتی، مستلزم وجود سلامتی است؛ اما سلامت و نگهداری مزاج و کارکرد سالم آن، محتاج خرج مال و به‌کارگیری امکانات مادی نیست.

با این توضیحات، همپوشانی کامل بین این چهار باب به چشم نمی‌خورد؛ اگرچه می‌توانند مصادیقی مشترکی در مسائل علمی داشته باشند؛ و چون این ابواب دارای موضوعات و اغراض جداگانه‌ای هستند و لو به انضمام قید حیثیات متفاوت، پس هرکدام علم خاص و جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهند.

فقه معاصر: ابواب، سرفصل‌ها و مهم‌ترین مسائل فقه سلامت و پزشکی کدام هستند؟

محمدی‌قائنی: به نظر من، تقسیم‌بندی فقه سلامت و پزشکی، به‌قرار زیر است:

باب اول: کلیات و مفاهیم

فصل اول: کلیات

مطلب اول: تعریف انسان

مطلب دوم: تعریف سلامت و بیماری

مطلب سوم: نقش سلامت و بیماری در زندگی

فصل دوم: مفاهیم

مطلب اول: تبیین واژگان مورد استناد

مطلب دوم: تقسیم سلامتی و بیماری و تنویع معالجه

باب دوم: حقیقت سلامتی

فصل اول: سلامتی از دیدگاه شرع و وحی

فصل دوم: سلامتی از دیدگاه عقلاً و عرف عام

فصل سوم: سلامتی از زاویه ارتباط با مبدأ (خلقت) و معاد

فصل چهارم: موضوعیت با طریقیت و نسبیت یا نفسیت سلامت

باب سوم: ماهیت بیماری

فصل اول: بیماری از دیدگاه شرع و عقل و عرف

فصل دوم: جایگاه بیماری از زاویه حکم شرعی و وضعی

فصل سوم: نقش بیماری در جلوگیری از رسیدن به سعادت

فصل چهارم: علل و عوامل بیماری‌زا

باب چهارم: معالجه بیماری

فصل اول: استفاده از دارو

فصل دوم: پرهیز و اجتناب

فصل سوم: تنظیم برنامه تغذیه و تغییر روش آن

باب پنجم: عوارض و لوازم سلامتی و بیماری

فصل اول: نتایج و فوائد سلامتی

فصل دوم: آثار و مفاسد بیماری