فهرست مطالب
اشاره
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی قاسمی، یکی از پژوهشگرانی است که بیشتری تلاش را در عرصه فقه پزشکی انجام داده است. تأسیس گروه فقه پزشکی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، تدوین دانشنامه فقه پزشکی و نگارش چندین کتاب و مقاله در این حوزه، وی را به یکی از مهم‌ترین پژوهشگران این باب نوپدید فقهی تبدیل کرده است. وی در این یادداشت اختصاصی، به چیستی، ابعاد و سرفصل‌های فقه پزشکی پرداخته است. به باور مدیر گروه فقه پزشکی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، راه‌حل پاسخگویی کارآمد فقه پزشکی به تمام مسائل فعلی دانش پزشکی، ایجاد رشته فقه پزشکی در حوزه و دانشگاه است.
گسترش روزافزون قلمرو علم فقه، پیدایش مسائل مستحدثه فراوان، پاسخگویی به نیازهای فقهی روزآمد جامعه، برنامه‌ریزی برای رشد متوازن فقه در مسائل مورد ابتلای پزشکی در جهت نظام‌سازی و ارتقای توانایی پاسخگویی و تعیین وظیفه مکلفان، ضرورت ایجاد رشته و گرایش تخصصی با عنوان فقه پزشکی را مطرح ساخته است که باید با مطالعه و بررسی پرسش‌های مبنایی و زیرساختی صورت پذیرد؛ از جمله اینکه آیا می‌توان فقه پزشکی را به‌عنوان یکی از گرایش‌های فقه تخصصی محسوب کرد؟ و اساساً جایگاه آن در منظومه فقه جامع چیست؟ برای ایجاد و تدوین این رشته تخصصی چه اقداماتی باید صورت داد؟ پژوهش حاضر با نگاهی همه‌سونگر به جایگاه فقه پزشکی و تبیین ضرورت و معیارهای تخصصی کردن فقه، ثابت می‌کند که فقه پزشکی معیارها و ملاک‌های لازم را برای تشکیل رشته تخصصی دارد، بنابراین باید به‌صورت گام‌به‌گام به تدوین، آموزش و پژوهش در این عرصه پرداخت. به‌ویژه تدوین برنامه آموزشی جامع در مقاطع مختلف آموزشی ضرورت دارد؛ به‌گونه‌ای که ظرفیت ارائه آن در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های مرتبط فراهم آید. همچنین نگارش درس‌نامه‌ها و متون آموزشی، و تعلیم و تربیت اساتید توانمند در این زمینه، از مهم‌ترین بایسته‌های تشکیل و گسترش این رشته به شمار می‌آید.
ارائه دلایل ضرورت ایجاد رشته فقه پزشکی، ارائه راهکار برای چگونگی ایجاد رشته فقه پزشکی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها، ارائه راهکارهای تحقق بخشیدن به مزایای رشته تخصصی فقه پزشکی و برطرف‌کردن آسیب‌های رشته‌های تخصصی، و تدوین سرفصل دروس به‌صورت جامع و فراگیر، از نکات نوآورانه این نگاشته به شمار می‌آید.
اهمیت و جایگاهی پزشکی
از گذشته تا کنون، علم پزشکی در حوزه علوم بشری از رتبه بالایی برخوردار بوده است؛ چه اینکه بهره‌مندی از همه مواهب هستی در پرتو سلامتی جسم و جان به سرانجام می‌رسد رسول گرامی اسلام(ص) دانش را به دو دسته تقسیم می‌کند: دانش دین‌ها و دانش بدن‌ها. و امام باقر(ع) می‌فرماید: هیچ دانشی به‌اندازه جُستن سلامتی اهمیت ندارد. امام صادق(ع) نیز فرمود: هیچ‌گاه مردم از پزشک آگاه و مورداعتماد بی‌نیاز نیستند (مجلسی، ج ۷۵، ص ۲۳۵) بنابراین، طبابت و طبیب از دیدگاه روایات، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. امروزه نظام سلامت، یکی از معیارها و ترازهای توسعه و پیشرفت جوامع بشری به شمار می‌آید و کمتر کسی را می‌توان یافت که نیازمند مراجعه به پزشکان نباشد؛ بلکه وضعیت بهداشت، سلامت، پیشگیری، درمان و روش‌های مختلف آن، همه عرصه‌های زندگی بشر را تحت‌الشعاع خود قرار داده و نقش بی‌بدیلی در زندگی انسان‌ها ایفا می‌کند؛ به‌گونه‌ای که دیگر نمی‌توان از مسائل مختلف آن چشم پوشید و آن را تنها منحصر به افراد خاص دانست؛ بلکه وضعیت پزشکی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های مهم اجتماعی و راهبردی مورد توجه جوامع بشری، دولت‌ها، نهادهای دولتی در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گرفته و هر یک می‌کوشند تا ظرفیت سلامت و بهداشت، پیشگیری و درمان کشور خویش را توسعه بخشند تا بیش‌ازپیش بتوانند سلامت آحاد جامعه را تضمین نمایند.
ضرورت و جایگاه فقه پزشکی
در این بخش، دربارۀ ضرورت تخصصی‌شدن فقه گفتگو می‌شود، سپس ظرفیت فقه پزشکی به‌عنوان یک فقه تخصصی مورد بررسی قرار می‌گیرد و آن گاه در مورد ضرورت ایجاد این تخصص گفتگو می‌شود.
ا. ضرورت تخصصی‌شدن فقه
فقه در لغت، به معنای دانستن و فهمیدن است و به معنای درک کردن چیزهای مخفی نیز آمده است. به تعبیر راغب اصفهانی، فقه به معنای پی‌بردن از معلومات حاضر به معلومات غایب است (راغب، ص ۶۴۲). در اصطلاح، «هو العلم بالاحکام الشرعیه الفرعیه عن ادلتها التفصیلیه»؛ یعنی فقه همان علم به احکام شرعی فرعی از راه استنباط از دلایل تفصیلی آن است. هدف آن، این است که از طریق منابع و براهین فقهی، در تمامی مواردی که بشر نیازمند دانستن حکم الهی است، به کنکاش پرداخته و قوانین مربوط به هر مورد خاص را کشف کند. باتوجه‌به تعریف و غایت پیش فقیهان در طی قرن‌های متمادی، رسالت پاسخ به پرسش‌ها، نیازها و تعیین تکالیف مکلفان را در همه عرصه‌های زندگی به دوش کشیده‌اند و با گسترش روزانۀ موضوعات و مسائل نوپدید، مرزهای دانش فقه نیز گسترش یافته است؛ اما گسترش علوم در عصر جدید، سرعتی دوچندان یافته و پیشرفت دانش بشری، انبوهی از مسائل و سؤالات مستحدثه را پیش‌روی فقیهان نهاده است.
-
گرایش تخصصی فقه پزشکی
در طول بیش از چهارده قرن از ظهور اسلام، همواره فقیهان به تمام پرسش‌های نوپیدا در عرصه‌های مختلف پاسخ گفته‌اند؛ چراکه اسلام دینی پویا و جاودانه است؛ اما امروزه باتوجه‌به نکات تبیین شده در زمینه تخصصی کردن فقه و گسترش همه‌جانبه پزشکی و ایجاد پرسش‌های فقهی فراوان، ضرورت ایجاد گرایش مستقلی تحت عنوان فقه پزشکی بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود تا در پرتو آن، بتوان به‌صورت آکادمیک، منضبط و بر اساس قواعد اصولی و فقهی، حکم مسائل مستحدثه پزشکی را استنباط کرد. براین‌اساس، ضرورت می‌یابد که حوزه‌های علمیه و مراکز تخصصی فقه و بلکه دانشگاه‌های مرتبط، با اذعان و توجه به نظام جامع و بهره‌مندی از باقیات فقیهان پیشین، تدابیری بیندیشند تا بر پایه اصول سدید و قواعد قویم فقه جوهری، موضوعات نوپیدای این عرصه را با تدوین ابواب فقهی جدید و سرفصل‌های نوین آموزشی و پژوهشی در سایه گسترش عرصه فقه تخصصی، به‌صورت نظام‌مند مورد بحث و گفتگوی عالمانه قرار دهند.
-
ضرورت ایجاد فقه تخصصی پزشکی
پس از بیان ضرورت تخصصی‌شدن فقه و اثبات وجود شرایط لازم در فقه پزشکی برای تبدیل شدن به رشته‌ای مستقل، اکنون باید دید چگونه می‌توان به این مهم دست یافت؛ چه اینکه اگرچه تلاش‌های علمی متفرقۀ برخی پژوهشگران حوزوی در رساله‌های علمی، مقالات پژوهشی و کتاب‌های منتشره، نشان از آن دارد که حوزه علمیه به سمت‌وسوی توجه بیشتر به مسائل تخصصی پیش می‌رود؛ ولی مشکل کار، آن است که هنوز انتقال کامل دانش به شکل سازمان‌یافته صورت نگرفته است؛ بنابراین بایسته است تا طرح و برنامه‌ای مدون تدوین شود که مهم‌ترین مراحل آن عبارت‌اند از: اهداف تدوین، ظرفیت‌شناسی در زمینه فقه پزشکی، ایجاد فضای سخت‌افزاری مناسب، شناسایی اساتیدی توانا و باانگیزه، ایجاد زیرساخت‌های علمی و..
-
تدوین دوره آموزشی فقه پزشکی
شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین مراحل تخصصی کردن فقه پزشکی، تدوین سرفصل‌ها و عناوین دروسی است که باید در دوره‌های آموزشی پژوهشی تدریس شود. تدوین سر فصل‌ها به همراه اهداف و روش‌شناسی دوره، به منزله نقشه راهی خواهد بود که می‌تواند از قبل، مسیر آینده و چگونگی دستیابی به غایات مورد نظر را نشان دهد. ازاین‌رو، باید با کارشناسی دقیق، اقدام به تدوین این نقشه راه نمود.
-
سرفصل‌های دروس اصلی
الف) فقه معاینه
فقه معاینه، عرصۀ وسیعی از فعالیت‌های پزشکی را شامل می‌شود که در بسیاری از رشته‌های پزشکی که اقدام به تشخیص بیماری می‌کنند مشترک است؛ ازاین‌رو، بخش مهمی از مسائل پزشکی در ارتباط با حوزه معاینه و تشخیص است؛ بنابراین آموزش و پژوهش در آن می‌تواند در پرورش توانایی اجتهادی پژوهشگران فقه پزشکی تأثیر بسزایی داشته باشد. مهم‌ترین سرفصل‌های این بخش عبارت‌اند از: آشنایی با روش‌های معاینه و موضوع‌شناسی، بررسی مسائل آن، بررسی مسائل فقهی معاینات پزشکی، پرستاری و کادر درمانی، صلاحیت و شرایط معاینه‌کننده، بررسی مصداقی معاینات غیرضروری مثل معاینات استخدامی و غربال‌گری و مانند آن، بررسی حکم رضایت بیمار در معاینات و…،
ب) فقه درمان
فقه درمان، گرایش دیگری در فقه پزشکی است. در این عرصه، روش‌های درمانی تهاجمی و غیرتهاجمی مانند دارودرمانی و جراحی یا رفتاردرمانی بررسی می‌شوند. هدف اصلی همه بخش‌های پزشکی، درمان بیماران و حفظ سلامتی آنها است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان سایر بخش‌ها را مقدمه‌ای برای این هدف به شمار آورد.
ج) فقه نوین پزشکی
در حوزه تحقیقات نوین پزشکی و مسائل مرتبط با آن، مسائل فقهی فراوانی مطرح است که یادگیری چگونگی تحقیق و استنباط در آنها می‌تواند راهگشای کشف احکام مسائل مستحدثه دیگر نیز باشد. چگونگی تطبیق و ارتباط این نوع موضوعات با اصول کلی موجود در منابع استنباط و نقشۀ راه رسیدن به حکم فقهی بر اساس موازین و قواعد اجتهادی، هدف اصلی این بخش خواهد بود.
د) فقه بهداشت و سلامت
بهداشت و سلامت، به بررسی مدل‌ها و ابزارهای پیش بهداشت فردی و اجتماعی و نیز سنجش سلامت روانی و معنوی در مقاطع مختلف سنی و همچنین به بررسی مسائل فقهی ارائه مراقبت‌های معنوی و چالش‌های فقهی آن در سطوح مختلف پیشگیری از بیماری می‌پردازد. مهم‌ترین سر فصل‌های آن، عبارت‌اند از: بهداشت فردی، بهداشت عمومی یا اجتماعی، سلامت روانی، روحی و نیز پیشگیری از بیماری و سطوح سه‌گانه آن.
نتیجه
از مجموع آنچه در این نگاشته گذشت، می‌توان این نتایج را به دست آورد:
گسترش و پیشرفت روزافزون دانش و توسعه و فزونی پرسش‌ها، نیاز به تخصصی‌شدن همه علوم را آشکار ساخته است و دانش فقه نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ ولی تأسیس یک گرایش با رشته تخصصی در فقه، نیازمند نگرش عمیق و تسلط بر عرصه‌های مختلف دانش فقه و درک صحیح ارتباط آن با موضوع میان‌رشته‌ای است. پیشرفت دانش پزشکی و ابتلای روزافزون عموم مردم به مسائل پزشکی و درمانی، می‌طلبد که زمینه تبدیل شدن فقه پزشکی به یکی از فقه‌های تخصصی فراهم آید؛ چه اینکه اگر چنین کاری صورت نپذیرد، پاسخگویی مستمر فقه به مسائل مورد ابتلای جامعه در عرصه پزشکی، گرفتار چالش می‌شود.