اشاره
فقه اخلاق، اگرچه تعبیری نوپدید در میان ابواب فقهی به شمار می‌آید؛ اما در همین دوران کوتاهی که از عمر آن می‌گذرد، نگاشته‌های زیادی را به خود دیده است. در زیر، مهم‌ترین کتاب‌هایی که در زمینۀ فقه اخلاق نگاشته شده‌اند، به‌صورت کوتاه گزارش می‌شوند. باتوجه‌به محدودیت حجم این نگاشته، تنها مهم‌ترین این کتاب‌ها گزارش شده و سایر کتاب‌هایی که یا اهمیت کمتری داشته‌اند و یا موضوعشان دورتر از «فقه اخلاق» بوده است صرفاً نمایه گردیده‌اند.
- از فقه و اخلاق تا فقه اخلاقی: تأملاتی بنیادین در تفکیک اخلاق از فقه؛ مؤلفان: مجتبی رحیمی و محمدتقی اکبرنژاد، ویراستار: سیده‌فاطمه نوریزبان، سال چاپ: ۱۴۰۰، چاپ اول، تعداد صفحات: ۴۷۵، قطع و نوع جلد: وزیری (شومیز)
مؤلف در این کتاب بعد از پیش گفتار و مقدمه که شامل مفاهیم و روش‌شناسی است، مطالب را در چهار بخش تنظیم کرده است. در بخش اول به طبقه‌بندی معارف اسلامی پرداخته و در پنج فصل به توضیح آن پرداخته است. وی در بخش دوم کتاب، به موضوع اندیشه جدایی فقه از اخلاق پرداخته و آنچه سبب تمایز این دو علم یعنی فقه و اخلاق می‌شود را در ضمن سه فصل بررسی کرده است. در بخش سوم کتاب نیز به مبحث ریشه‌یابی پیدایش علم اخلاق در میان مسلمین پرداخته است. مؤلف در این بخش، سیر تاریخ تفکر غرب را در موضوعاتی مانند تفکر اسطوره‌ای، تفکر فلسفی، تفکر یونانی‌مآبی، قرون‌وسطی و مدرنیته پی گرفته است و سپس درمورد تأثرات مسلمین از فرهنگ یونانی و غربی در اخلاق سخن رانده است. در بخش چهارم نیز به بررسی آثار تلفیق فقه با اخلاق پرداخته و به سه اثر در این زمینه اشاره کرده است: ۱- استنباط احکام فقهی اعمال جوانحی و باطنی؛ ۲- استفاده از ظرفیت گزاره‌های اخلاقی در فقه؛ ۳- گزاره‌های فقهی ابزاری برای تحقق فضائل اخلاقی.
- درآمدی بر فقه اخلاق؛ مؤلف: امیر غنوی، ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سال چاپ: ۱۳۹۳، نوبت چاپ: اول، تیراژ: ۱۵۰۰ نسخه، تعداد صفحات: ۴۴۰، قطع و نوع جلد: رقعی (شومیز)
فقه، نظام‌نامة ادارة جامعه و برنامة زندگی انسان در عرصه‌های مختلف است. فقه شیعه مراحل بسیاری را طی کرده و دستاوردهای گران‌قدری دارد؛ امّا دامنة این تفقّه به عرصه‌های خاصّی محدود مانده و تمامی عرصه‌های حیات آدمی را دربرنگرفته است. نگارنده در این پژوهش، تفقّه را به حوزة احکام محدود نکرده و تلاش کرده تا گامی به‌سوی شکل‌گیری فقه‌الاخلاق بردارد. سؤال کلان این تحقیق درباره چارچوبی است که برای ورود به عرصه فقه اخلاق باید به رعایت آن همت گماشت؛ چارچوبی که با پاسخگویی به سؤالاتی ترسیم می‌شود که برای ورودی پخته در عرصه علمی تازه ناگزیر از پاسخگویی بدان هستیم؛ ازاین‌رو در این نوشته تلاش می‌شود تا ابتدا تصویری از فقه و تفقه و ریشه‌ها و جلوه‌ها و روش‌های آن ترسیم شده و عرصه‌های فعال و مغفول آن، مشخص و از این رهگذر ضرورت بازنگری در گستره و روش کار فقه مشخص شود.
سپس در بخش دوم از اصول به‌مثابه روش استنباط فقهی گفت‌وگو شده و پس از تعیین چارچوب موجود آن، تبویبی تازه و متناسب با نیازهای امروز ارائه گردیده است. در ادامه، با عرصه‌های تازۀ اصول دیداری خواهیم داشت و از تولد اصولی خبردار می‌شویم که در عرصه فقه‌الاخلاق ابزار استنباط فقیه خواهد بود و همان وظیفه اصول موجود در فقه الاحکام را این اصول تازه در فقه‌الاخلاق بر عهده می‌گیرد. در بخش آخر، از بخشی از تفقه و فقه در حوزه اخلاق سخن گفته می‌شود که گرچه پیشینه‌ای دارد، ولی چندان که باید، به آن پرداخته نشده است. در این بررسی، پیشینه، عرصه‌ها، مصادر و منابع، نقش علم رجال و شیوه تحقیق در این حیطه و مهم‌ترین مسائل حوزه فقه اخلاق مورد توجه خواهند بود.
- مناسبات و فقه اخلاق؛ مؤلف: محمد هدایتی، ناشر: نگاه معاصر، شولا، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۵، نوبت چاپ: اول، تیراژ: ۱۱۰۰ نسخه تعداد صفحات: ۴۶۸، قطع و نوع جلد: رقعی (شومیز)
مناسبات فقه و اخلاق در جستجوی ارتباط و پیوندی میان دو دانش فقه و اخلاق است تا سازگاری و هماهنگی بیشترِ این دو بخش مهم از معرفت دینی را فراهم آورد و هموارترین بستر و استوارترین روش برای استنباط فقهی و اخلاقی از متون و منابع دینی با هم‌گرایی موجّه و قابل دفاعی از الزامات فقهی و ارزش‌های اخلاقی را ایجاد کرده و با بیان برخی آفت‌ها و آسیب‌های دستگاه فکری اجتهاد، زمینه‌های تاریخی جدایی اخلاق از فقه را بررسی نماید. این اثر در سه بخش ترسیم شده است. بخش نخست که به طور معمول به بیان کلیاتی درباره موضوع بحث، جایگاه و هدف و اهمیت آن پرداخته و به پیشینة پژوهش و روش آن اشاره می‌کند.
بخش دوم که در قالب سه فصل ترتیب یافته است، پس از توضیحی درباره مرزبندی دو دانش فقه و اخلاق که به‌مقتضای تقسیم و طبقه‌بندی علوم صورت گرفته، به‌منظور شناخت دانش فقه، معانی لغوی و اصطلاحی فقه را جستجو می‌کند و عوامل انحصار فقه در خصوص احکام عملی را مورد بررسی قرار می‌دهد تا زمینه‌های تاریخی جدایی فقه اصطلاحی از اخلاق که بیشتر مربوط به صفات می‌شده است، آشکار گردد؛ سپس از اعم بودن موضوع این دانش نسبت به رفتار و صفات دفاع می‌کند. همچنین از جهت منبع، رغبت افراطی و ناموجه به روایات منسوب به اهل‌بیت(ع) به‌جای اصل قرار دادنِ قرآن کریم و سنت نبوی(ص) و نیز بی‌اعتنایی به عقل و بنای عقلاً را یادآوری نموده تا نشانه‌های ساختار فکری غیر مهذّب در فقه کنونی نمایان گردد. آنگاه به شناخت و اهمیت دانش اخلاق پرداخته و بر اهمیت موضوع آن نسبت به صفت و رفتار نیز تأکید کرده و با بیان پیوندهای گوناگون اخلاق با دین، از عاملی که بتواند صبغة دینی اخلاق را تبیین و آن را پایبند به مقتضیات فقهی نماید گفتگو می‌نماید.
- آشنایی با فقه اخلاق: درآمدی بر دانش اخلاق اجتهادی و استنباطی؛ مؤلف: محمد عالم‌زاده نوری، ناشر: خُلُق (وابسته به مؤسسه فرهنگی هنری دارالهدی قم)، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۰، نوبت چاپ: اول، تعداد صفحات: ۴۳۲، قطع و نوع جلد: رقعی (شومیز)
غرض اصلی از نگارش چنین اثری، معرفی دانش «فقه اخلاق» به هدف دست‌یابی به یک دگرگونی مؤثر در قلمرو علمی اخلاق اسلامی است. نویسنده در بخشی از کتاب می‌نویسد: مراد ما از فقه در اصطلاح «فقه اخلاق»، دانش فقه مصطلح نیست؛ بلکه شیوة تفقّه اخلاقی است؛ براین‌اساس، «فقه اخلاق» پژوهشی اخلاقی – و نه فقهی– است که از سوی یک عالم دین و به روش معتبر اجتهادی و فقاهتی از منابع دین انجام می‌گیرد. دستاورد «فقه اخلاق» در نهایت، احکام فقهی رفتارها یا حتی ملکات اخلاقی نیست؛ بلکه صورت گستردة اخلاق اسلامی و نظام ارزش‌های انسانی است.
وی معتقد است: در این اصطلاح بیشتر، دغدغة روش‌شناختی اشراب شده و روش استنباطی و تفقّهی از فقه مصطلح به عرصة اخلاق، تعمیم یافته است؛ زیرا اخلاق اسلامی نیز باید از روش‌شناسیِ اجتهادی بهره ببرد. این پژوهش علاوه بر احکام اخلاقیِ دستوری، از طریق منابع دینی به احکام توصیفی و بیان روابط مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی می‌پردازد و به توصیه‌های اخلاقی منحصر نمی‌ماند.
- فقه اخلاق؛ مؤلف: سیدمحمد صدر، ناشر: محبین، مترجم: سیدمحمدرضا حسینی‌مطلق، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۳۹۲، نوبت چاپ: اول
شهید سید محمد صدر از فقهای معاصر عراق، آثاری از خود به‌جای گذاشته که مشهورترین آنها «مَوسوعَةُ الامام المهدی»، «منة المنان»، «ماوراء الفقه» و «فقه‌الاخلاق» است. از آنجا که اصطلاح فقه‌الاخلاق در زمان ما، مشترک لفظی میان سه معناست، نخست دربارۀ معانی سه‌گانه‌ی آن، تحت عناوین معنای خاص، معنای عام و معنای سوم فقه‌الاخلاق سخن گفته شده است.
در این کتاب، ابعاد اخلاقی مندرج در احکام و قواعد ابواب مختلف فقهی در فقه امامیه مورد بررسی قرار گرفته است. در مجلد نخست، به بیان اهمیت اخلاق و اخلاص در عبادات پرداخته شده و ارتباط نیت و قصد قربت در عبادات و ترک ریا و سُمعه در آنها برای خلاص شدن از شرک در عبادت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. آنگاه به بیان آثار معنوی و اخلاقی لحاظ‌شده در احکام شرعی مربوط به طهارت، مانند آثار و معنویت موجود در وضو و انواع غسل، تیمم، احکام میت و برخی از پندها و عبرت‌های مربوط به احکام نجاسات پرداخته شده است. در ادامه، نویسنده باتوجه‌به انواع نماز و مقدمات و اوقات آن و نیز سایر احکام و واجبات نماز، شکیات و ارکان آن، مبطلات نماز و برخی دیگر از وجوه معنوی این عبادت و پیام‌های اخلاقی مربوط به این احکام را بررسی نموده است. در فصل بعدی این مجلد نیز ضمن بیان احکام روزه، به مسائل معنوی و اخلاقی مندرج در این عبادت اشاره شده است. شهید سید محمد صدر در این کتاب و نیز در کتاب «ماوراء الفقه» می‌کوشد طرح‌هایی نو در ساختار مباحث فقهی بیفکند؛ ولی نوآوری‌های محتوایی ویژه‌ای ندارد و اشکال‌هایی همچون تأویل‌گرایی افراطی نیز بر ایشان وارد است.
- استنباط حکم اخلاقی از منابع دینی: تقریر درس حجت‌الاسلام محمد عالم‌زاده نوری؛ مؤلف: علی‌اکبر جاودان‌مهر، قم، منهاج علم، ۱۴۰۰ ش.
اهتمام اصلی این اثر، «فهم روشمند گزاره‌های اخلاقی در متون دینی» است. البته این بحث به سطح گزاره‌های خاص و موارد جزئی کشیده نمی‌شود و فهم یک آیه یا حدیثِ مشخص، مدنظر نیست؛ بلکه امور عامی که در تفسیر گزاره‌های اخلاقی مصادیق پرشمار و کاربرد فراوان دارد، بحث و بررسی شده‌اند؛ بنابراین این نوشتار اصالتاً یک اثر اصولی است که درصدد بیان برخی از «مباحث الفاظ فقه اخلاق» است. در این کتاب ـ به روش اصولیان در تدوین مباحث الفاظ و به‌صورت استقرایی ـ مسائل شایع و پرکاربردی که در فهم مفاد آیات و مدلول روایات اخلاقی مؤثر است، کشف و بررسی شده است تا از این رهگذر، امکان استنباط روشمند آموزه‌های اخلاقی از منابع دین بیشتر فراهم آید.
- جایگاه مصادیق تربیت و اخلاق در فقه امامیه؛ مؤلفان: شهلا باغبانیان و حبیبﷲ رضایی، ناشر: آلتین، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۰، نوبت چاپ: ۱، تعداد صفحات: ۱۶۲
این کتاب در سه فصل تألیف شده است. در فصل اول، به موضوع فقه و تعریف لغوی و اصطلاحی آن پرداخته و به تبویب ابواب فقهی توسط فقها اشاره کرده است. سپس تعریف اخلاق و تربیت از منظر لغت و اصطلاح را کاویده است. در فصل اول، موضوع هر یک از اخلاق و تربیت را به تفکیک بیان کرده است. در فصل دوم، به بحث تربیت و مصادیق آن در فقه اشاره کرده است و ارتباط بین فقه و تربیت را واکاوی کرده و به موضوع تأثیر فقه در مبانی تربیت پرداخته است. در فصل سوم نیز رابطه و مصادیق اخلاق در فقه امامیه را بررسی کرده است. در این فصل، به رابطه فقه و اخلاق و شباهت‌ها و تفاوت‌های فقه و اخلاق و همچنین تعارض و تمایز فقه و اخلاق پرداخته است.
برخی از کتب دیگری که دررابطه‌با فقه اخلاق نگاشته شده‌اند، از این قرارند:
- تأثیر اخلاق در اجتهاد: گفت‌وگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه؛ مؤلف: سعید ضیایی‌فر، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ ش.
- ارزش‌های اخلاقی در فقه امام صادق علیه‌السلام؛ مؤلف: محمدجواد مغنیه، ترجمه محمد رادمنش، تهران، کانون انتشارات محمدی، ۱۳۶۰ ش.
- رابطه اعتقادات با اخلاق و احکام: بررسی رابطه اعتقادات با احکام و اخلاق در زندگی فردی و اجتماعی؛ مؤلف: نیکزاد یاری فرهادآبادی، قم، حکیم روز، ۱۳۹۹ ش.
- تأثیر متقابل فقه و اخلاق در استنباط احکام؛ مؤلف: سیدرضی قادری، ناشر: آیین احمد(ص)، زبان: فارسی، سال چاپ: ۱۴۰۰، نوبت چاپ: ۱، تیراژ: ۱۰۰ نسخه تعداد صفحات: ۲۱۶.
- اخلاق اسلامی باتکیه‌بر قاعده لاضرر (در پرتو تفاسیر قرآنی و متون اخلاقی) ؛ مؤلف: محمد قدرتی شاتوری، مشهد، مینوفر، ۱۳۹۷ ش.
- استنباط حکم اخلاقی از متون دینی و ادله لفظی: بررسی چند چالش مهم در اصول لفظی فقه‌الاخلاق؛ مؤلف: محمد عالم‌زاده نوری، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ ش.
- اخلاق و حقوق کیفری؛ مؤلف: محسن برهانی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۶ ش.
- بررسی حیا در فقه و نقش آن در زندگی؛ مؤلف: حمیده رمضان‌نیا جلالی، تهران، انتشارات استاد شهریار، ۱۳۹۶ ش.
- فقه، قانون و اخلاق ایده‌ها، پیشنهادها، روش‌شناسی؛ مؤلف: گروه نویسندگان، تهیه مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، قم، شمس مشاهیر، ۱۳۹۶ ش.
- اخلاق پزشکی در فقه؛ مؤلف: حسن قلیان، ایران سلیمانی ملایوسف، زهرا ظهوری، اردبیل، نشر نایاب، ۱۳۹۴ ش.
- اخلاق و تعلیم و تربیت از منظر فقه و حقوق اسلامی؛ مؤلف: علیرضا روستایی، اصفهان، بینش آزادگان، ۱۳۹۴ ش.
- اصول چهارگانه اخلاق زیستی از دیدگاه فقه اسلامی؛ مؤلف: سهیلا صفایی و محمود عباسی، تهران، انتشارات حقوقی، ۱۳۹۴ ش.
- فقه و اخلاق اسلامی: مقایسه‌ای علم‌شناختی؛ مؤلف: مهدی احمدپور، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (مرکز اخلاق و تربیت) ، ۱۳۹۲ ش.
- بررسی رابطه فقه و اخلاق؛ مؤلف: اعظم شفیعی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ ش.
- اخلاق اسلامی و کاربست قاعده تسامح در ادله سنن (پژوهشی انتقادی)؛ مؤلف: محمدتقی اسلامی، تهیه مرکز اخلاق و تربیت، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۰ ش.
- اخلاق دین‌شناسی: پژوهشی در باب مبانی اخلاقی و معرفت‌شناسانه فقه؛ مؤلف: ابوالقاسم فنایی، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۸۹ ش.
- فلسفة الأخلاق فی الشریعة الإسلامیة: دراسة فی علم قواعد الفقه؛ مؤلف: محمد عبد المعز بطاوی، اردن، مرکز معرفة الانسان/ المعهد العالمی للفکر الاسلامی، ۱۴۴۰ ق/ ۲۰۱۸ م.