اشاره: دررابطه با حقوق حیوانات، سال‌هاست که مطالب مختلفی از جانب طرفداران حقوق آنها مطرح می‌شود. یکی از اعتراضات آنها به فقها این است که چرا ایشان فتاوای صریح و روشنی برای مقابله با حیوان آزاری و رعایت حقوق حیوانات نمی‌دهند. در این میان، برخی حتی خوردن گوشت حیوانات اهلی را نیز امری نادرست انگاشته و به گیاه‌خواری روی آورده‌اند. باتوجه‌به اهمیت رعایت حقوق حیوانات و شب‌هایی که پیرامون رویکرد فقها و منابع دینی دررابطه‌با آنها وجود دارد با حجت‌الاسلام‌والمسلمین اکبر خادم‌الذاکرین گفتگو کردیم. او که استاد درس خارج حوزه علمیه قم است مدتی نیز حضور در شورای گروه فقه محیط‌زیست و منابع طبیعی پژوهشگاه فقه معاصر را تجربه کرده است. خادم‌الذاکرین معتقد است فقه شیعی و تراث روایی که فتاوای فقها منبعث از آن است، از دیرباز توجه ویژه‌ای به حقوق حیوانات، البته به‌صورت معقول و به دور از افراط‌وتفریط داشته است. مشروح گفتگو با این استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم از نگاه شما می‌گذرد.
دررابطه‌با احکام و حقوق حیوانات، چه پیش‌فرض‌ها و مبانی در ذهن فقها وجود دارد؟
خادم‌الذاکرین: در فقه ما و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، همچنانکه حقوقی برای انسان‌ها هست، حیوانات هم حقی دارند که باید رعایت شود. پیش‌فرض‌ها و مبانی‌ای از روایات در ذهن فقهای ماست که باید به آنها توجه شود.
در کتاب شریف وسائل‌الشیعه ج ۱۱ ص ۴۷۸ باب ۹ بابی است به نام «حقوق الدابه المندوبه و الواجبه» یعنی حیوانات حقوق واجبه و مستحبه ای دارند. روایتی از پیغمبر صلیﷲ علیه و آله نقل شده که حضرت فرمودند: «قَالَ رسولﷲ صلیﷲ علیه و آله لِلدَّابَّةِ عَلَى صَاحِبِهَا خِصَالٌ يَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ يَعْرِضُ عَلَيْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لَا يَضْرِبُ وَجْهَهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا وَ لَا يَقِفُ عَلَى ظَهْرِهَا إِلَّا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لَا يُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لَا يُكَلِّفُهَا مِنَ الْمَشْيِ إِلَّا مَا تُطِيقُ» شش خصلت برای حیوانات در این روایت شمرده شده است. حق اول این است که وقتی به مقصد رسید، ابتدا علف حیوان را تأمین کند. دوم اینکه اگر به جایی عبور کرد که آب هست حق این حیوان این است که این آب به او عرضه شود. سوم فرمودند هیچ‌گاه به‌صورت این حیوان ضربه نزنید. در حدیثی از امام سجاد علیه‌السلام آمده که حضرت چهل بار از مدینه با یک شتر به مکه رفتند و در این مدت حضرت حتی یک تازیانه به او نزدند. حضرت رسول صلیﷲ علیه و آله هم می‌فرماید به‌صورت حیوان ضربه نزنید چون این حیوان حمد و تسبیح خدا می‌گوید. البته ضربه به بدن حیوان برای اینکه سریع‌تر راه برود اشکالی ندارد، ولی حضرت سجاد علیه‌السلام حتی به بدن آن شتر ضربه هم نزدند. حق چهارم این است که از این حیوان فقط در راه خدا و جهاد سواری بکشد. حق پنجم حیوان این است که بیش از طاقت حیوان بر او بار سوار نکنید و حق ششم این است که در راه رفتن، او را به از طاقتش تکلیف نکنید. اگر می بینید که حیوان طاقت راه رفتن ندارد او را اذیت نکنید.
چقدر این روایت زیباست که حضرت شش حق را برای این حیوان ذکر کرده‌اند. پس احترام به حیوان و حق حیات و کرامت برای حیوانات، مدنظر فقهای ما بوده است؛ لذا دررابطه‌با این سؤال باید گفت پیش‌فرض‌ها و مبانی که در ذهن فقهای ما وجود دارد همه از روایات استفاده شده است.
برخی از روایات دوازده حق برای حیوان ذکر کرده‌اند که به بعضی از آنها اشاره می‌کنم. مثلاً حیوان حق حیات دارد. شهید ثانی در مسالک فرموده‌اند اگر کسی می‌خواهد وضو بگیرد؛ ولی یک حیوانی تشنه است چه حیوان خودش باشد یا مال دیگری باشد، باید آب را به حیوان بدهد و خودش تیمم کند؛ چون حیوان حق حیات دارد، حتی اگر آن حیوان یک سگ بوده باشد. باید آب را به او بدهد و خودش تیمم کند. حیوان حق نفقه دارد. مالک حیوان باید نفقه حیوان را بدهد. حتی اگر مالک یک حیوان، حیوان خود را به دیگری بسپارد و به او بگوید به این حیوان آب‌وعلف ندهید، آن شخصی که حیوان در نزد اوست باید نفقه او را بدهد. حق دیگر حیوان این است که مکانی که حیوان در آن زندگی می‌کند، تمیز باشد تا مبتلا به بیماری نشود. یکی دیگر از حقوق حیوان ایجاد خانه و مسکن برای حیوان است. مرحوم صاحب جواهر فرموده است: «انما الواجب القیام بما یحتاج الیه من اکل و سقی و مکان» یعنی از امور واجب این است که باید مایحتاج حیوان را رفع کند، مثل خوردن و آب دادن و مکان زندگی و مسکن مناسب. طویله باید در زمستان گرم باشد و سرد نباشد و در تابستان خیلی گرم نباشد و خنک باشد.
حق دیگر حیوان، حق عدالت است که به این حیوان ظلم نشود. بار سنگین بر حیوان بار نکند. بیش از توان حیوان از او سواری نکشند. حق بعدی، حق آزار ندیدن است. شیخ طوسی در نهایه فرموده است: «اگر می‌خواهید سر حیوان را ببرید در جایی ذبح کنید که حیوان دیگری به این صحنه نگاه نکند» معلوم می‌شود حیوان در حد خودش فهم و شعور دارد و از صحنه ذبح حیوان دیگر آزار می‌بیند. حق دیگر حیوان حق تولیدمثل است. حق‌دوستی دارد. حق میهمانی دارد. اگر یک حیوان را در خانه خود آوردید حق مهمان را باید رعایت کرد.
آیا می‌توان احکامی نظیر جواز قتل بی‌رویه حیوانات وحشی و اهلی را ناشی از پیش‌فرض «عدم وجود حق حیات» برای حیوانات دانست؟
خادم‌الذاکرین: الآن اشاره کردیم که حیوان چه وحشی و چه اهلی، حق حیات دارد؛ لذا قتل بی‌رویه که در سؤال آمده جایز نیست. حیواناتی که می‌توان از گوشت آنها استفاده کرد را خود شریعت اجازه داده تا برای رفع گرسنگی ذبح شوند؛ ولی نباید آنها را به‌صورت بی‌رویه بکشیم. حیوانات وحشی هم اگر اذیتی ندارند حق کشتن و ازبین‌بردن آنها را نداریم. حتی مورچه‌های داخل منزل اگر اذیتی ندارند حق کشتن آنها را نداریم؛ لذا قتل بی‌رویه درهرصورت جایز نیست.
آیا می‌توان عدم فتوای به حرمت در مواردی مانند «اخته کردن و بریدن گوش و اعضای بدن حیوانات بدون بیهوشی»، «پرورش صنعتی مرغ در محیط‌های بسیار کوچک» و … را ناشی از پیش‌فرض «عدم احترام و کرامت حیوانات» دانست؟
خادم‌الذاکرین: این را هم اشاره کردیم که یکی از حقوق حیوان، کرامت در حد خودشان است و نباید آنها را اذیت کرد و این مصادیقی که در سؤال مطرح‌شده است باعث آزار و اذیت حیوان است. این اعمال حتی اگر بر روی انسان هم انجام شود باعث آزار و اذیت او می‌شود. آزار هیچ حیوانی جایز نیست و هم در کلمات رسولﷲ صلیﷲ علیه و اله و هم در ذهن فقهای ما به این مطلب اشاره شد؛ لذا احترام و کرامت حیوانات اقتضا می‌کند که اموری که موجب اذیت و آزار حیوانات می‌شود انجام نگیرد.
نظرتان دررابطه‌با ادله گیاهخواران برای خودداری از خوردن گوشت حیوانات مانند عدم جواز سلب حق حیات آنها و … چیست؟
خادم‌الذاکرین: در آیات و روایات هست که خدای متعال همه مخلوقات را برای انسان آفریده تا از آنها استفاده کند، مثل گوسفند و گاو و شتر و ماهی که برای استفاده انسان‌ها خلق شده است. در ذبح حیوانات هم اسلام توصیه‌هایی کرده که حیوان کمتر اذیت بشود مثل تیز بودن چاقو. این اموری که خود خدای متعال برای بقای نسل بشر و تقویت بدن انسان‌ها اجازه داده هیچ مشکلی ندارد؛ بنابراین اینکه عده‌ای فقط برای حفظ حق حیات حیوانات، گیاه‌خواری کنند، درست نیست و لازم نیست انسان همیشه گیاه‌خوار باشد. بله، نباید انسان در خوردن گوشت افراط کند و باید از انواع سبزیجات هم استفاده کند، لذا نتیجه کلی بحث این است که باید حق حیات و بهداشت و مسکن و نفقه حیوانات تأمین شود و آزار نبینند. این‌ها دستورات اسلامی است که در روایاتی که در ابتدا عرض کردم بیان شد. در رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام هم اشاره‌ای به حقوق حیوانات شده است.
/////////////////
این مطلب بخشی از پرونده «مبادی فقه محیط زیست و منابع طبیعی» است با همکاری شبکه اجتهاد تهیه شده و منتشر خواهد شد