اشاره

یکی از پرسش‌های فراروی دانش اصول، تفاوت بین حکم عقل و سیره عقلا است. این امر از آنجا حساس‌تر به نظر می‌آید که در نگاه اول، به نظر می‌رسد منشأ سیره‌های عقلایی چیزی جز حکم عقل عقلا نیست. بااین‌وصف، تفاوت بین حکم عقل و سیره عقلا بسیار مهم می‌نماید. حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی شفیعی، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه مشهد، در این یادداشت شفاهی، سعی دارد تا تفاوت میان این دو را عیان کند.

تردیدی وجود ندارد که منابع نقلی ما محدود است و بعد از دورانی، دیگر تولید آموزه نقلی نداریم. در اینجا باید راهکاری برای آن اندیشیده می‌شد و تلاش می‌شد این مشکل و چالش حل شود. اهل‌سنت در فقه خود، زودتر با این چالش مواجه شدند و به این جهت، به فکر جبران این چالش افتادند، اگرچه اینکه این راه درست است یا نادرست، بحث دیگری است. اهل‌سنت با افزایش منابع قابل‌اعتماد یا غیرقابل‌اعتماد تلاش‌هایی نموده‌اند. عالمان شیعی نیز تلاش کردند این امر را جبران کنند، لذا به مباحثی روی آوردند که از مجموع آن‌ها می‌توان به کاربرد بیشتر دلیل عقل نام برد.

حکم عقل، سیره عقلا، بنای عقلا

در فقه، گاه بنای عقلا داریم، گاه سیره عقلا، گاه حکم عقلا، گاه حکم عقل و گاه دلیل عقل. اگرچه تلاش شده است این تفاوت‌ها روشن شود، ولی وقتی وارد دستگاه فقاهت می‌شویم می‌بینیم خلط‌ها و عدم دقت‌هایی اتفاق می‌افتد که سوگمندانه به این نتیجه می‌رسیم که به امر روشنی نرسیده‌ و منبعی رو نیافته‌ایم که کاستی‌های پایان‌یافته آموزه‌های نقلی را جبران نماید. از همین رو، به اذعان صاحب‌نظران، با تصویر نا شفافی مواجه هستیم.

روشن نبودنِ تصویر حکم عقل و سیره عقلا

به‌عنوان‌مثال، مرحوم صدر در «الفتاوی الواضحة» به این نکته اشاره می‌کند که در فقه، حتی یک حکم هم نداریم که مستند آن، حکم عقل به‌تنهایی باشد. دیگران نیز این تعبیر را دارند. علت عمده آن نیز نبودِ تصویر روشن است. نمونه دیگر از نبود این تصویر روشن، آیه ﷲ جوادی است. ایشان در درس خارج خود، در تفاوت بنای عقلا و حکم عقل، چنین تعبیر می‌کند که حکم عقل، از سنخ علم است و لذا امضا و تأیید نمی‌خواهد؛ ولی بنای عقلا از سنخ فعل است، لذا نیازمند امضا است. بنای عقلای بدون امضای شارع ارزشی ندارد. در مقابل اما استاد ایشان، مرحوم علامه طباطبائی، در حاشیه کفایه، جلد ۲ صفحه ۱۸۸ می‌فرماید: بنای عقلا حجیت بالذات دارد؛ لذا به نظر می‌رسد این تصویر، ناروشن است.

یکی از بزرگان پژوهشی دارد در چیستی سیره عقلا و تفاوت آن با حکم عقل. ایشان در آنجا، در مقام بیان تفاوت میان این دو، به این نکته اشاره می‌کند که ملاک حجیت سیره عقلا، وثوق است، درحالی‌که ملاک حکم عقل، یقین است. سپس اشتباهاتی که در کلمات فقها بین این دو وجود دارد را بیان می‌کند. درنتیجه اگرچه دسترسی ما به معصوم کمتر شد و نیاز اضافه‌شدن منابع جدیدی به منابع استنباط پیدا کردیم؛ ولی عملاً نتوانستیم به امری واضح و روشن به‌صورت قاعده دست یابیم. این مشکلی است که فقه ما را در مواجهه با مقوله‌ای به نام عقل، دچار کرده است.

در اینجا گزارش‌هایی از این خلط بین سیره عقلا و حکم را ارائه می‌دهم تا متوجه شویم مرز بین این دو روشن نشده است. برخی از سیره عقلا گفته‌اند و پاره‌ای از دلیل العقل. برخی نیز حکم العقل را مطرح نموده‌اند. چنین نیست که «کلماتنا شتی و حسنک واحد» باشند؛ بلکه تفاوت‌هایی میان اینها وجود دارد.

مرحوم امام در کتاب البیع، در جایی می‌نویسد: «هذا حکم عقلی» اما مرحوم سید محمد صدر می‌نویسد: «هذا حکم عقلائیٌ لا عقلیٌ و هذا حکم غریب من السید الاستاذ». این تفاوت تعبیر، بار فقهی دارد. اگر حکم عقلی باشد، از ناحیه نفوذ شارع و شریعت بیرون بوده ولی مُقرّر می‌گوید این عقلائی است، لذا در دایره تشریع بوده و شارع می‌تواند ورود کند.

تلاش‌های فراوانی شده است تا رابطه فقه و عقل را شفاف کنند؛ ولی ابهام کماکان باقی است.

عدم اتفاق‌نظر در تصویر از حکم عقل

وقتی برای تعریف حکم عقل، منابع متعدد را دیدم متوجه شدم که حتی در تصویر عقل، اتفاقی میان فقها و اصولیون وجود ندارد. اگر عقل را وجه ممیزه انسان از سایر موجودات بدانیم، یک نوع پیامد دارد تا اینکه به معنای چیزی باشد که قدرت چینش استدلال و برهان داشته و قدرت مراجعه و استخراج متنی را به ما بدهد. بین این دو تفاوت است. در بحث سیره نیز چنین است. آرای مختلفی وجود دارد که ابهام افزاست.

ازآنجاکه «عقل کل شیء بحسبه»، می‌توان گفت تمام موجودات، چون حیات دارند، دارای عقل هستند. حتی حیوانات نیز عقل دارند؛ ولی جنس آن متفاوت است؛ لذا تعریف عقل آنها مختلف است، لذا قوه تفکر و تعقل و توان چینش مواد برهان متفاوت خواهد بود و هر یک از این‌ها میزان مواجهه ما با دستگاه معرفتی را نیز تغییر خواهد داد.

عقل به معنای قوه تعقل نقشی دارد و  به‌عنوان وجه ممیّز انسان و سایر حیوانات، نقشی دیگر دارد. اگر عقل وجه تمایز انسان با حیوان باشد، دایره آن گسترده‌تر خواهد شد؛ لذا باید یک‌بار برای همیشه، در اصول یا فلسفه یا کلام، مراد از عقل روشن شده و تفاوت آن با مفاهیمی مانند سیره بیان گردد.

ساحت‌های تفاوت حکم عقل و سیره عقلا

به نظر می‌رسد، بین سیره عقلا و حکم عقل، حداقل در سه ساحت تفاوت وجود دارد:

1. تفاوت وجود شناختی؛ سیره عقلا، پسا عقل است. یعنی اول، عقل است و پس از آن، سیره عقلا بر اساس آن تشکیل می‌شود، لذا سیره عقلا، رتبه‌ای متأخر از عقل دارد.
2. تفاوت ارزش شناختی؛ داوری ارزشی، ما را چنین رهنمود می‌کند که حکم عقل مقدم بر سیره است و سیره در حقیقت، محصول عقل است.
3. تفاوت روش‌شناختی؛ عقل و سیره عقلا، از جهت روشی نیز متفاوت هستند. البته دررابطه‌با این تفاوت، به شاهدی در میان کلمات اصولیون و فقها دست نیافتم، لذا آن را به‌صورت احتمال مطرح می‌کنم.