هر اندازه که اخلاق، دانشی قدیمی در علوم اسلامی و انسانی به شمار میآید، فقه اخلاق، امری نوپدید است. تفاوتی که فقه اخلاق با ابواب فقهی نوپدید دیگر مانند فقه پزشکی، فقه مدیریت و حتی ابوابی نظیر فقه دانش و فناوری دارد، عدم توافق بر وجود این باب فقهی است؛ برخی آن را چیزی غیر از دانش اخلاق نمیدانند و برخی اضافه کردن یک دانش (فقه) به دانشی دیگر (اخلاق) را از اساس امری نادرست میپندارند، پارهای هم عدم تفاوت یا همپوشانی آن با برخی ابواب مشابه مانند فقه تربیت را مطرح میکنند.
این ابهامات در کنار موضوعات خُرد دیگری که در فقه اخلاق وجود داشت، پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر را بر آن داشت تا در یک مجله الکترونیکی به واکاوی، ابعاد کلی و ناگفتۀ یا کمتر گفتهشدة فقه اخلاق تحت عنوان «مبادی فقه اخلاق» همت گمارد.
همانطور که گذشت، چون اساساً وجود چنین دانش یا باب فقهی با عنوان «فقه اخلاق» مورد توافق دانشیان فقه و اخلاق نیست، فصل اول از این مجله، به امکانسنجی فقه اخلاق اختصاص پیدا کرده است. در این فصل، سه استاد، از سه منظر، امکان وجود دانشی به نام فقه اخلاق را به بحث میگذارند.
پس از بحث از امکان، سخن از چیستی و ابعاد فقه اخلاق به میان میآید. استاد عالمزاده نوری که شاید بتوان گفت بیشترین نگاشتهها و تلاشهای علمی را پیرامون فقه اخلاق داشته است به همراه استاد اخلاصی، در دو گفتگوی اختصاصی، به بیان نظرات خود پیرامون این موضوع میپردازند. حجتالاسلام مجتبی رحیمی، نگارنده کتاب «از فقه و اخلاق تا فقه اخلاقی» نظرات خاصی پیرامون فقه اخلاق دارد که در قالب یک یادداشت، آنها را واگویه کرده است.
یکی از مهمترین چالشهای نواندیشان و روشنفکران به دانش فقه، اخلاقی نبودنِ گزارههای آن است. همین امر، این پرسش را به وجود میآورد که آیا اساساً «فقه اخلاقی» وجود دارد و اگر پاسخ مثبت است، بایستههای آن چیست. آیتﷲ عندلیب و دو پژوهشگر جوان فقه اخلاق، این موضوع را از زاویه نگاه خود بررسی کردهاند.
ازآنجاکه بسیاری از نزاعهای اصولی و فقهی، به مبانی کلامی آن برمیگردد و مادامی که آن مبانی، به بحث گذارده و واکاوی نشود، امکان حل این نزاعها وجود ندارد، فصل چهارم، به مبانی کلامی فقه اخلاق اختصاص پیدا کرده است. استاد ایازی و استاد صرامی، از دو منظر متفاوت به این موضوع نگریستهاند و حجتالاسلاموالمسلمین محمدکاظم حقانیفضل نیز که استاد توأمان فقه و کلام است، در یادداشتی اختصاصی تلاش کرده است تا برخی از این مبانی را بیان کند.
استاد قدیر علی شمس، نگارنده مجموعه سهجلدی «فقهالاخلاق» و استاد رضا حبیبی، اخلاقپژوه قدیمی حوزه علمیه قم، یکی از بهترین افراد برای بیان سرفصلها و شبکه مسائل فقه اخلاق هستند که در دو گفتگو به بیان آن پرداختهاند.
چالش تفاوت میان فقه اخلاق و فقه تربیت را باید از اساتید فقه تربیت پرسید. مدیرگروه فقه تربیت پژوهشکده اخلاق و معنویت، نویسنده مجموعه فقه تربیت (تقریرات دروس آیتﷲ اعرافی) و دانشآموخته علوم تربیتی دانشگاه تربیتمدرس، در دو گفتگو و یک یادداشت، تفاوتهای میان این دو باب فقهی را بهدقت کاویدهاند.
یکی از جذابترین فصول این مجله، رابطه فقه و اخلاق از منظر ادیان ابراهیمی است. دکتر مهدی قاسمی که سالهاست بر پژوهش در ادیان ابراهیمی متمرکز است و دکتر عبدالمجید مبلغی که سفرها و مطالعات زیادی پیرامون مباحث این ادیان داشته است، در یک گفتگو و یادداشت، ابعاد رابطه فقه و اخلاق را در ادیان ابراهیمی بررسی کردهاند.
فصل هشتم نیز به سراغ رابطه فقه و اخلاق در میان اهلسنت رفته است. حجتالاسلاموالمسلمین وزیری که علاوه بر پژوهش فراوان در این حوزه، سالها در میان اهلسنت کشورهای گوناگون، زیست کرده است، در گفتگویی اختصاصی، به بیان این رابطه در میان مذاهب مختلف اهلسنت پرداخته است.
فصل نهم، بهسان سایر مجلات الکترونیکی پژوهشگاه، به آیندهپژوهی فقه اخلاق اختصاص دارد. حججاسلام مهریزی، کاملان و کوهی، هر یک از یک منظر و با یک دیدگاه، آینده فقه اخلاق را به تصویر کشیدهاند.
فصل دهم و پایانی این مجله نیز پیشینه فقه اخلاق را در قالب نمایه مقالات، کتابشناسی و گزارش دو کتاب مهم در این زمینه، بیان کرده است.
در کنار این مطالب تولیدی، چند گزارش و گفتگو و یادداشت نیز که در رسانههای دیگر منتشر شده و مرتبط با موضوع این مجله بودند، با ذکر منبع، در میان فصول مجله جاگذاری شدند.
باری، همانطور که در مجلات پیشین نیز گفته آمد، این مجله الکترونیکی، نه ادعای بحث مُکفی در فقه اخلاق را دارد و نه سودای پرداختن به همه ابعاد آن را در سر داشته است؛ بلکه گامی کوچک برای پرداخت بیرونی و با نگاه درجهدو، به یکی از مهمترین، پرمسئلهترین و پربسامدترین ابواب فقه معاصر به شمار میآید.