فهرست مطالب
اشاره
حجت‌الاسلام حمید فغفور مغربی، سال‌هاست که علاوه بر تدریس فقه و علوم اسلامی، به حوزه سلامت و بهداشت نیز ورود پیدا کرده است. او علاوه بر نگارش مقالات و کتاب‌هایی در این زمینه، سال‌ها مشاور وزیر بهداشت نیز بوده است. او در این یادداشت اختصاصی، به بیان چالش‌های فقه سلامت و بهداشت پرداخته است. به باور وی، تراث روایی پیرامون سلامت و بهداشت اگرچه بسیار مغتنم بوده و امکان ایده‌گیری از آنها برای حل مسائل سلامت و بهداشت وجود دارد؛ لکن تأسیس طب اسلامی از این روایات، نگاهی افراطی به این تراث است. یادداشت اختصاصی عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی، از نگاه شما می‌گذرد:
هدف نزول قرآن، تربیت و هدایت انسان به‌سوی کمال است و در راه هدایت، صیانت و حفاظت انسان در ابعاد مختلفی نظیر جسمی، روحی، روانی و اجتماعی انسان را نیز به عهده دارد. باتوجه‌به این هدف، به نظر می‌رسد لازم نیست قرآن کریم جزئیات تمامی علوم را برای بشر بیان کند؛ چون انسان با عقل و درایت خویش می‌تواند بسیاری از مسائل تجربی و علوم را به دست آورد؛ لذا منظور از «تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ» (نحل/۸۹) بودنِ قرآن، بیان تمام جزئیات نیست؛ بنابراین، هر آنچه در راستای هدایت و تکامل تمام و همه‌جانبه بشر مورد نیاز است، از قبیل علوم‌تجربی، طب، ذکر بعضی از مسائل بهداشتی، سلامتی و پیشگیری، در قرآن گاه اجمالی و گاه غیرمستقیم بیان شده است.
تراث روایی و قرآنی در مورد سلامت و پزشکی
در متون اسلامی مثل قرآن و روایات، گزاره‌های پراکنده‌ای در مورد سلامتی، بهداشت و درمان داریم. در تاریخ اسلامی و تمدن اسلامی هم در حوزه سلامت، پزشکی، بهداشت و درمان، تجربیات قابل توجهی وجود دارد. با این تجربیات و با آن گزاره‌ها می‌توانیم باب فقهی سلامت و پزشکی را تنظیم کنیم. آیاتی که درباره سلامتی و بهداشت وجود دارد کم نیست؛ مانند: «فَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلالًا طَیِّبًا وَاشْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ» (۱۱۴ سوره نحل)، «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (۳۲ اعراف)، «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» و «وَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلاَلًا طَیِّبًا وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِیَ أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ، لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّکُمْ وَ لِلسَّیَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِیَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ، وَهُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ».
همچنین روایات زیادی به طورصریح، دلالت بر بحث سلامت و بهداشت دارند؛ مانند فرمایش پیامبر گرامی اسلام (صلیﷲ علیه و آله و سلم): «تَركُ العَشاءِ خرابُ الجَسَدِ» (شام نخوردن باعث ویرانی و انهدام بدن است).
مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز می‌فرمایند: «کَیفَ یُغتَرُّ بِسلامَةِ جِسمٍ مُعَرَّضٌ لِلآفاتِ؟» (بدنی كه همیشه در معرض حوادث و آفات باشد چگونه می‌توان به سلامتی همیشگی آن مغرور و مطمئن گردید؟! [بدن انسان هیچ وقت از عوارض درد و بیماری در امان نیست و لذا فرمودند همیشه از خدا عافیت دنیا و آخرت را طلب نمایید])
امام جعفرصادق (علیه السلام) نیز فرمودند: «خمسٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فیهِ لَمْ یَتَهَنَّ بِالعَیشِ: اَلصِّحَّةُ وَ الأَمنُ وَ الغِنی وَ القَناعَةُ وَ الأَنیسُ المُوافِقُ» (این پنج چیز را هر كس ندارد زندگی گوارا ندارد: تندرستی، امنیت، توانگری، قناعت و همدم سازگار).
مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام در روایت دیگری می‌فرمایند: «إنّ العافِیَةَ فی‌الدّینِ وَ الدُّنیا لَنِعمَةٌ جَلیلةٌ وَ مَوهِبَةٌ جَزیلَةٌ» (سلامتی دین و دنیا برای انسان نعمتی است بس بزرگ و موهبتی بس گران).
امام جواد(ع) می‌فرمایند: «اَربعُ خصالٍ تُعینُ المَرءَ علیَ العَمَلِ: اَلصِّحّةُ وَالغِنی وَ العِلمُ وَالتَّوفیقُ» (چهار عامل است كه انسان را در كارهای خود یاری می‌دهد: سلامتی، توانگری، علم و دانش، و توفیقات الهی).
نیز فرمایش پیامبر گرامی اسلام (صلیﷲ علیه و آله و سلم): «اَلحَسَنَةُ فی‌الدُّنیا، اَلصِّحّةُ وَ العافِیَةُ، و فی‌الآخِرَةِ، اَلمَغفِرَةُ وَ الرَّحمَةُ» (مقصود از حسنه (در آیه شریفه «ربّنا آتنا فی‌الدنبا حسنة و …») در دنیا عافیت و تندرستی و در آخرت آمرزش و رحمت الهی است).
قرآن به مسئله بهداشت در اشکال و ابعاد مختلف و متنوع آن توجه داشته و بسیاری از آموزه‌های آن متوجه حوزه بهداشت بدن و بهداشت روان است.
بهداشت در آموزه‌های قرآن و اسلام آن‌چنان از اهمیت و ارزش برخوردار است که نخستین کتاب عبادی فقه اسلامی با طهارت آغاز می‌شود و مسئله طهارت بدن و روح و روان از مهم‌ترین اهداف آموزه‌های آن شمرده می‌شود، به‌گونه‌ای که هر شبانه و روز دست‌کم چند بار به شستشوی سر و صورت و دست به‌عنوان وظیفه شرعی توجه داده شده و با دستور تزکیه نفس و خودسازی بر مسئله بهداشت روانی تأکید شده است. نظافت به‌عنوان نخستین راه برای دستیابی به بهداشت تن در آموزه‌های اسلام آن‌چنان مطرح می‌شود که به‌عنوان جزئی از ایمان در دستور قرار می‌گیرد و در بهداشت دهان و دندان آن‌چنان تأکید می‌شود که مسئله مسواک‌زدن به‌عنوان دستور مستحب مؤکد در میان آموزه‌ها، خود را به‌عنوان بخشی از وضوی شرعی جا می‌دهد.
علاوه بر اینها، روایات دیگری هم در حوزه سلامت وجود دارد:
مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام): «لاعَیشَ أهَنأُ مِنَ العافِیَةِ» (برای انسان، زندگی گواراتر از عافیت و سلامتی نیست).
امام جعفرصادق (علیه السلام): «العافِیَةُ أَجمَلُ عَطاءٍ» (سلامتی از بهترین نعمت‌های خدادادی است).
مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام): «اَلصِّحةُ لایَعرِفُ قَدرَها الاّ المَرضی» (جز بیماران، كسی قدر صحت و سلامتی را نمی‌داند).
پیامبر گرامی اسلام (صلیﷲ علیه و آله و سلم): «اَلصِّحَّةُ وَ الفراغُ نِعمتانِ مَكفورَتانِ» (سلامتی و اوقات فراغت دو نعمتی هستند كه همواره محلّ ناسپاسی و كفران هستند).
مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام): «بِصِحَّةِ المِزاجِ تُوجَدُ لَذَّةُ الطَّعمِ» (كسی لذّت غذا را می‌فهمد كه مزاجی صحیح و سالم داشته باشد).
امام جعفرصادق (علیه السلام): «العافِیَةُ نِعمَةٌ یُعجَزُ الشُّكرُ عَنها» (سلامتی نعمتی است (گرانبها) كه انسان از ادای شكر آن عاجز و ناتوان است).
حق سلامت
یکی از حقوق بشر که هم در قرآن و روایت و هم در منشور حقوق بشر تأکید شده و از بدیهیات و از حقوق طبیعی به شمار می‌رود، حق حیات و به‌تبع آن، حق سلامت است. این حقی است که همه بشریت بر دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی دارند؛ لذا دولت‌ها باید در زمینه سلامت برای ملت‌های خودشان برنامه‌ریزی کند و تا جایی که امکان دارد به این مسئله توجه کند؛ از جمله سازمان بهداشت جهانی وظیفه دارد سازمان‌های بهداشت کشورهای جهان را در حقوق سلامت تقویت کند و ارتقای بدهد؛ چراکه این به‌عنوان یک وظیفه از جانب دولت تلقی می‌شود.
فقدان باب فقهی و حدیثی «سلامت و پزشکی»
باید بگوییم فقها در زمینه تشکیل بابت فقهی سلامت و بهداشت، کار زیادی انجام نداده‌اند و صرفاً فتواهای متفرقه داده‌اند. برخی پسر مرحوم آیتﷲ ری‌شهری در زمینه آیات و روایات بهداشتی و درمانی، مطالبی را جمع‌بندی و تهیه کردند که یک کار نسبتاً قابل قبول است؛ ولی در موارد دیگر، ما جز فتوای پراکنده چیزی نداریم؛ لذا نیاز به یک موضوع‌شناسی و بازخوانی دوباره تراث روایی در این زمینه داریم.
طب اسلامی
واقعیت این است که توصیه‌های اهل‌بیت پیرامون مسائل بهداشتی و پزشکی، به میزانی نیست که بتوان آن را به منزله ایجاد طب اسلامی انگاشت. چنین چیزی واقعاً وجود ندارد. علاوه بر اینکه اصلاً نگاه غلط است که ما بخواهیم از برخی گزاره‌های پراکنده در سخنان ائمه(ع) و یا آیات و روایات، یک علم تجربی را تأسیس کنیم. این کار به نظر من یک نگاه افراط‌گرایانه است.
البته توصیه‌هایی در روایات وجود دارد که بسیاری از آنها را هم چون عقل می‌فهمد، ارشادی است. دراین‌رابطه بهتر است این آیات و روایات جمع آوری و جمع‌بندی شوند و پس از ملاحظه آنها و احیاناً اخذ ایده‌هایی از آنها، به سراغ علم جدید پزشکی برویم، ولی اینکه خود اینها، یک طب مستقلی به نام طب اسلامی را تأسیس کنند، به نظر نادرست است.