اشاره
فقه رسانه اگرچه بابی نوپدید در میان ابواب فقه معاصر به شمار می‌آید؛ اما نسبت به بسیاری از این ابواب، پیشینه پژوهشی بیشتری دارد. همین امر موجب شده است تا نسبت به نوپدید بودنِ آن، کتاب‌های نسبتاً زیادی پیرامون آن نگاشته شده باشد. در زیر، گزارشی کوتاه از کتاب‌های نگاشته شده پیرامون فقه رسانه، از نگاه شما می‌گذرد:
- مجموعه گفتارهای فقه رسانه و ارتباطات؛
علی نهاوندی، به نشر (وابسته به آستان قدس رضوی)، مشهد، ۱۳۹۸ ش، چاپ اول، ۳۸۴ صفحه.
در کتاب دو جلدی «مجموعه گفتارهای فقه رسانه و ارتباطات» به بررسی مبانی و چیستی حکم فقهی پدیده‌های رسانه‌ای پرداخته می‌شود. گزارش تفصیلی محتوای این کتاب، در گزارشی مستقل در این مجله آمده است.
۲. سـواد رسـانه‌ای و احکـام فقهی رسانه‌ها؛
محمدرضا راضی، انتشارات پشتیبان، تهران، ۱۳۹۷ ش، چاپ اول، ۱۱۲ صفحه.
تعامل بهینه و اثربخش با رسانه‌ها مستلزم داشتن سواد رسانه‌ای است. از منظر رسانه اسلامی، سواد رسانه‌ای نه فقط آن چیزی است که در ادبیات آکادمیک به آن اشاره شده است بلکه لازمه فقاهت، اشراف و توجه به تمامی حوزه‌ها ازجمله سواد رسانه‌ای، فقه اصغر، اخلاق رسانه‌ای و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی است. در این کتاب، ضمن تبیین جایگاه و اهمیت سواد رسانه‌ای، فقه رسانه و اخلاق رسانه‌ای در پرتو مسئولیت‌های فردی و اجتماعی، مدل اسلامی سواد رسانه‌ای، مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است. در انتها نیز به ارائه اهم نظرات فقهی و احکام رسانه‌ها پرداخته شده است.
۳. جایگاه سواد رسانه‌ای در فقه رسانه؛
افسانه مظفری و محمدرضا راضی، انتشارات پشتیبان، تهران، ۱۳۹۶ ش، چاپ اول، ۵۲ صفحه.
همان‌گونه که از نام کتاب پیدا است، در این پژوهش جایگاه و اهمیت سواد رسانه‌ای، فقه رسانه و اخلاق رسانه‌ای در پرتو مسئولیت‌های فردی و اجتماعی تبیین و در قالب مدل اسلامی سواد رسانه‌ای (IMML) تحلیل خواهد شد. از دیدگاه فقه رسانه اسلامی، سواد رسانه‌ای لزوماً مبتنی بر آن مؤلفه‌هایی نیست که در یونسکو یا ادبیات آکادمیک غرب تعریف شده است؛ چرا که از مختصات یک رسانه اسلامی انطباق آن با موازین و آموزه‌های شریعت مقدس اسلام است. ازاین‌رو، سواد رسانه‌ای علاوه بر مهارت استفاده، تفکیک، شناسایی، تحلیل و… در خصوص رسانه‌ها، شامل شناخت بایدها و نبایدهایی نیز می‌گردد که در آموزه‌های دینی ما به آن اشاره گردیده است. فقه به معنی درک و شناخت عمیق از یک مسئله است؛ از این رو فقه رسانه یکی از مسائل مهم حوزه فقه اسلامی است که می‌بایست به آن توجه گردد و احکام و بایدها و نبایدهای آن استخراج شود؛ زیرا که مسئولیت فقه اصغر بیان واجبات، مستحبات، مباحات، مکروهات و محرمات است.
- گفتارهایی در فقه فرهنگ و ارتباطات؛
احمدعلی قانع، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۹۷ ش، چاپ اول، ۴۸۵ صفحه.
نویسنده کتاب، عضو هیئت‌علمی دانشکده ارتباطات دانشکده امام صادق(ع) است. وی همچنین ریاست مرکز اسلامی غنا را نیز در کارنامه دارد. وی در این کتاب، سعی کرده است تا موضوعات و مسائل فرهنگی ارتباطی زیر را مطرح کرده و به شیوه اجتهادی مورد بررسی قرار دهد:
تعامل با غیرشیعیان، تعامل با اهل کتاب، معنای تشبه به کفار، طهارت یا نجاست کافران، ذبیحه کافران، ازدواج با کفار، بازدید غیرمسلمانان از اماکن مقدسه، مصافحه با کافران، اهمیت رسانش پیام، محورهای ممنوعیت رسانش پیام، آسیب‌شناسی فقهی و اخلاقی پیام‌های بازرگانی، موسیقی و غنا، احکام و آداب عکاسی، فقه ستر و نظر در عالم واقع و مجاز، فقه آئین‌ها و مناسک جمعی (تعزیه، عزاداری، قمه‌زنی) غم و شادی در سیره معصومان(ع)، قرآن و روابط‌عمومی، و مطالبی پیرامون سیاست‌گذاری فرهنگی.
این کتاب، حاصل تدریس هفت‌ساله نویسنده در حوزه فرهنگ و ارتباطات در دانشگاه امام صادق(ع) است.
۵. فقه رسانه؛
مهدی طائب، انتشارات تسنیم اندیشه، قم، ۱۳۹۲ ش، چاپ اول، ۳۸۳ صفحه.
این کتاب در ضمن گزارشی مستقل، در این مجله، بررسی شده است.
۶. بررسی فقهی نمایش آلات موسیقی در رسانه ملی؛
سید اباذر علوی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۴۰۰ ش، چاپ اول، ۲۹۲ صفحه.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید اباذر علوی، دانش‌آموخته دانشکده صداوسیما و مرکز فقهی ائمه اطهار قم است. به مناسبت تحصیلات توأمان فقهی و رسانه‌ای، در این کتاب، به بررسی فقهی نمایش ساز در رسانه ملی، فارغ از ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن پرداخته است. به همین جهت، نظریات موجود در این زمینه را همراه به ادله هر یک، بررسی و واکاوی نموده است.
۷. فقه تجارت هنر هفتم (اصول، ملاکات و مسائل تجاری صنعت سینما)؛
علی نهاوندی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۴۰۰ ش، چاپ اول، ۵۰۴ صفحه.
امروزه هنر سینما برخوردار از وجوه چندگانه هنرها است و به‌ویژه از حیث تکنیک و ابزار، همچنان در حال روزآمدی است. صنعت سینما بخش عمده درآمدهای خود را از گیشه، تلویزیون، شبکه خانگی، شبکه‌ها و نرم‌افزارهای آنلاین مبتنی بر اینترنت، وب و پلتفرم‌های موبایلی به دست می‌آورد.
از یک سو، دست‌اندرکاران این صنعت با این پرسش مواجه هستند که قواعد اقتصادی، قراردادی، معاملات، تجارت، بازرگانی داخلی و بین‌المللی خود را بر اساس کدام ضوابط فقهی استوار سازند؟ و از سویی دیگر، حوزه‌های علمیه به‌خصوص اندیشمندانی که تخصّص در این عرصه دارند، وظیفه تبیین استنباطی احکام تجارت و معاملات صنعت سینما به‌صورت جامع و استنباط احکام مسایل مستحدثه در زمینه آن را بر عهده دارند.
اثر ارزشمند «فقه تجارت هنر هفتم» که از نامزدهای کتاب سال جمهوری اسلامی در سال ۱۴۰۱ شناخته شده است، با بررسی جنبه‌های فقهی و حقوقی تجارت هنر هفتم و بایدها و نبایدهای آن، الگو و نظام‌نامه مطلوب تجارت و معاملات گسترده صنعت سینما از نظر فقه و حقوق اسلامی را به‌خوبی ترسیم کرده و با تبیین الگوی فقهی اقتصاد و تجارت در صنعت سینما، توانسته است کمک شایانی به فقها و دانشمندان این عرصه نماید.
حجت‌الاسلام علی نهاوندی، علاوه بر سال‌ها تدریس درس خارج فقه رسانه و نگارش کتاب‌ها و مقالات متعدد در این زمینه، ده سال مدیریت مرکز صداوسیمای خراسان و دو سال ریاست مرکز پژوهش‌های اسلامی رسانه را به عهده داشته است که همین امر، موجب شده است هم در حکم‌شناسی و هم در موضوع‌شناسی رسانه، امکان اظهارنظر داشته باشد.
۸. مأخذشناسی توصیفی فقه رسانه و رسانه دینی؛
علی صادقی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۳۹۹ ش، چاپ اول، ۴۷۹ صفحه.
اثر حاضر کوششی است در راستای معرفی توصیفی منابعی که با موضوع فقه رسانه و رسانه دینی در کشور تألیف و منتشر شده است. رسانه شامل تلویزیون، رادیو، سینما، تئاتر، مطبوعات، تبلیغات و ارتباطات است که پژوهشگران برخی از موضوعات و مسائل آنها را از منظر فقهی یا اخلاقی مورد پژوهش قرار داده‌اند. این مجموعه به‌صورت موضوعی در پنج بخش کلی: فقه رسانه، اخلاق رسانه، دین و رسانه، آسیب‌شناسی رسانه و جنگ نرم و رسانه سامان یافته است.
۹. مبانی فقهی جنگ نرم رسانه‌ای؛
علی نهاوندی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۳۹۹ ش، چاپ اول، ۴۹۳ صفحه.
امروزه رسانه‌های گروهی، جراید، شبکه‌های اجتماعی، فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنت، ابزار ارتباطی پر قدرتی است که میدان نبردی برای موافقان دین‌دار و مخالفان جاهل و معاندان متعصب از هر تیره فکری، دینی و مذهبی تلقی می‌شود. ویژگی شبکه‌های رسانه‌ای معاند و مخالف آن است که برای رسیدن به هدف خود، استفاده از هر وسیله انجام هر جنایتی را به نام هنر و آزادی افکار مباح می‌شمرد و نیز اندیشه و اقدامشان فتنه‌انگیز، انحرافی و تنش‌آفرین است. تلاش این تحقیق تبیین مبانی و ضوابط فقهی مواجهه با شبکه‌های رسانه‌ای مخالف و معاند در شرایط جنگ نرم رسانه‌ای و بررسی شیوه‌های مجاز شرعی در مواجهه با آنهاست.
- تمحیص اجتهادی و قواعد ممهده در فقه رسانه؛
علی نهاوندی، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۴۰۲ ش، چاپ اول، ۳۷۶ صفحه.
مؤلف در این کتاب تلاش کرده است تا ابعاد اجتهادی و فقهی فقه رسانه را واکاوی کند. به همین منظور، ابتدا به تعریف فقه، رسانه و تمحیص اجتهاد پرداخته است. سپس ظرفیت فقه برای حل مسائل جدید را به بحث گذشته است و از راه‌های حل مسائل مستحدثه سخن گفته است. در ادامه با بیان کاربست فقه در عرصه سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری، به بیان قواعد مهم فقه رسانه پرداخته است؛ قواعدی که اگرچه هیچ‌کدام اختصاص به فقه رسانه ندارند، اما قواعدی هستند که در عین عمومیت، در این باب فقهی، پرکاربرد هستند.