اشاره: کتاب «فقه استدلالی نفت و گاز و حقوق تطبیقی»، نگاشته دکتر سید علی‌محمد یثربی دانشیار دانشگاه تهران است که توسط انتشارات این دانشگاه، در ۱۸۴ صفحه وزیری، به سال ۱۳۹۷ منتشر شده و تا سال ۱۴۰۲ به چاپ سوم رسیده است. اهمیت این کتاب، علاوه بر محتوای دانشی، در پرداخت به موضوعی نوپدید و کمتر نگاشته شده در فقه شیعی با عنوان فقه نفت و گاز است. نوشته پیش‌رو این کتاب را به صورت محتوایی گزارش می‌کند.
کتاب حاوی یک مقدمه، چهار فصل و دو ضمیمه است. مقدمه، هدف نگارش کتاب را در راستای تأمین سرفصل درس فقه استدلالی نفت و گاز در رشته حقوق نفت و گاز توضیح می‌دهد. نویسنده در این خصوص بیان می‌دارد:
«درس فقه استدلالی نفت و گاز، به‌عنوان درس پایة رشته حقوق نفت و گاز که به بررسی مبانی فقهی مباحث مرتبط با این درس می‌پردازد، چه در بخش منابع از حیث مالکیت و مدیریت و چه در بخش قراردادهای متنوع و متجدد نفتی کارآمد است و به‌روشنی می‌تواند آگاهی‌بخش مباحث کلی و راه‌گشای موارد ایهام و سکوت قانون باتوجه‌به اصل چهار قانون اساسی جمهوری اسلامی باشد. عناوین و سرفصل‌هایی که برای آن دیده شده بود حاوی مباحث جدیدی بود که نیاز به تحقیق جدید داشت و لازمه آن، آشنایی محقق و مدرس با دو حوزه فقه و حقوق بود. اولین‌بار پیشنهاد تدریس آن در دانشگاه تهران از ناحیه مدیر گروه حقوق عمومی وقت دانشکده حقوق و علوم سیاسی، آقای دکتر اصلانی صورت گرفت که برای دو دوره دکتری و ارشد هم‌زمان انجام شد. حضور دانش‌پژوهان با تجربه اجرایی و توان علمی خوب در این کلاس‌ها مشارکت علمی شایسته‌ای را رقم زد. مجموعه پیش‌رو حاصل تدریس همان دوره است که برای نفع عام، به زیور طبع آراسته می‌گردد. در اینجا یاد سه شخصیت ارزنده آیتﷲ شهید سید محمدباقر صدر، آیتﷲ شهید مرتضی مطهری و امام سید موسی صدر که از نظریات فقهی اقتصادی ایشان در این مجموعه استفاده شده است را گرامی می‌داریم». [۱]
فهرست مطالب
فصل اول: مفاهیم و کلیات
این فصل به کلیات و مفاهیم اختصاص دارد که از مباحث زیر تشکیل شده است:
- مفهوم حقوق نفت؛
- مشخصه‌های حقوق نفت: الف) حقوق نفت رشته مستقل حقوقی؛ ب) بین‌المللی بودن حقوق نفت؛ ج) بالادستی بودن حقوق نفت.
- حقوق نفت و سایر رشته‌های حقوقی: الف) حقوق نفت و حقوق قراردادها؛ ب) حقوق نفت و حقوق اقتصادی؛ ج) حقوق نفت و حقوق بین‌الملل عموم؛ د) حقوق نفت و حقوق انرژی؛ ه) حقوق نفت و حقوق تجارت بین‌الملل.
- مفهوم اصطلاحی فقه استدلالی نفت و گاز: قواعد فقه؛ منابع فقه؛ دینامیسم اسلامی؛ ولایت‌فقیه عادل؛ استقلال فقه اسلامی؛ تعریف نهایی فقه استدلالی نفت و گاز.
نویسنده در پایان این فصل، این تعریف را برای فقه استدلالی نفت و گاز، به‌عنوان تعریف نهایی مطرح می‌کند: «معنای اصطلاحی درس فقه استدلالی نفت و گاز عبارت از موضوعات و سرفصل‌های مصوبی است که مسئله نفت و گاز را از نظر مالکیت و مدیریت معادن و قراردادهای مربوط به آن در سطوح داخلی، منطقه‌ای و جهانی و بعضی مسائل مرتبط مثل محیط‌زیست و عدالت بین‌نسلی را باتوجه‌به دو عنصر زمان و مکان به نحو روشمند با مراجعه به کتاب، سنت و عقل و اجماع به طور استدلالی و اجتهادی بررسی و به نتیجه قابل قبولی برساند.» [۲]
فصل دوم: مالکیت معادن
این فصل از مباحث زیر تشکیل شده است:
ملکیت معدن در فقه اسلامی؛ معدن در لغت؛ معدن در حدیث؛ معدن در کلام فقها؛ معادن باطنی؛ معادن باطنی نزدیک به سطح زمین؛ معادن باطنی مستتر؛ تبعیت معدن از زمین؛ معدن در اراضی مفتوح العنوه؛ مالکیت معدن؛
أدله رأی اول (معادن مطلقاً ملک امام(ع))؛ ادله ومستندات: الف) دلیل عقلی؛ ب) کتاب؛ ج) سنت.
ادله رأی دوم (معادن مطلقاً از مشترکات عمومی است)؛
ادله رأی سوم: معادن موجود در اراضی متعلق به امام(ع) ملک امام(ع) است و سایر معادن از مشترکـات عمومی است.
رأی چهارم: معادن سطحی از مشترکات عمومی و معادن درونی ملک امام(ع) است.
رأی پنجم: معادن موجود در املاک امام(ع) واملاک خصوصی تابع زمین است و سایر معادن مشترکات عمومی است.
رأی ششم: معادن در ملکیت امام برای امام و معادن در مشترکات عمومی برای عموم است.
نتیجه نهایی برای ملکیت معادن؛
ملکیت عارضی معدن؛ نوع اول: اسباب ابتدایی؛ نوع دوم: اسباب ثانوی؛ تحجیر و حکم آن؛ طبیعت حق تحجیر؛ زمان تحجیر و زوال آن؛ وجوه اشتراک و افتراق حق ملکی و حق اختصاصی؛ کیفیت تحجیر؛ حیازت؛ اثر شرعی حیازت؛ حیازت معادن؛ احیاء؛ تعریف ماهیت حقوقی احیاء؛ نتیجه شرعی و قانونی احیاء؛ مستندات قاعده حیازت؛ ماهیت حقوقی احیاء؛ شرایط تملک از طریق احیا؛ اقطاع؛ اثر شرعی مترتبی بر اقطاع؛ اقطاع در معدن؛ ملکیت معدن در سایه دولت اسلامی؛ حدود ملکیت؛ معادن استراتژیک؛ فقه انفال؛ معنای لغوی فیء؛ آیات الاحکام انفال؛ نحوه مالکیت منابع و بهره‌برداری از آن در فقه اسلامی؛ اقسام منابع طبیعی و احکام آن؛ زمین‌های مفتوح العنوه؛ زمین‌های که از طریق صلح به دست آمده است؛ زمین‌های موات اصلی و فرعی؛ زمین‌های بی‌صاحب و زمین‌های بالای کوه‌ها، دره‌ها و جنگل‌ها؛ زمین‌های معطل؛ مصرف انفال و فقه اهل‌سنت: ۱. فیء؛ ۲. صفایا و قطایع؛ ۳. اراضی موات؛ ۴. معادن؛ ۵. میراث من لا وارث له؛ ۶. غنائم.
فصل سوم: مسئولیت و عدالت بین‌نسلی در مسائل نفت و گاز
این فصل، به فقه مسئولیت و عدالت بین‌نسلی در مسائل نفت و گاز اختصاص دارد که شامل مباحث زیر است:
کلیات و اصطلاحات؛ مسئولیت آلودگی زیست‌محیطی؛ انسان و محیط‌زیست؛ وظیفه انسان در برابر نعمات؛ آلودگی، بحرانی جهانی؛ وظایف ما در قبال آلودگی؛ عدالت بین‌نسلی؛ اثبات عدالت بین‌نسلی در نگاه اسلام؛ اثبات عدالت بین‌نسلی از نگاه اسلام از راه‌های مختلف قابل اثبات است: ۱. کتاب (آیاتی که از اسراف نهی می‌کند)؛ ۲. روایات: الف) روایاتی که به خلفت ذخایر طبیعی برای انسان اشاره می‌کند؛ ب)روایاتی که اموال را در دست انسان‌ها امانت می‌دانند؛ ج) روایاتی که معیار عدالت را بی‌نیازی مردم می‌دانند. ۳. عقل: الف) حرمت اتلاف مال غیر؛ ب) استفاده به‌قدر ضرورت؛ ج) رعایت انصاف. ۴. فقه.
فصل چهارم: بررسی فقهی و حقوقی قراردادهای بین‌المللی
مباحثی که در این فصل مطرح می‌شوند به‌قرار زیر هستند:
تعاریف؛ انواع قراردادهای نفت و گاز؛ امتیازها؛ قراردادهای مشارکت در تولید و قراردادهای خدمت؛ قرارداد مشارکت در سرمایه‌گذاری و دیگر قراردادهای مشارکتی؛ فقه پیشرفته معاملات سلف نفت و گاز؛ ویژگی‌های سلف موازی؛ ریسک اوراق سلف نفتی؛ قیمت‌گذاری اوراق سلفی؛ مصوبه کمیته فقهی بورس در مورد سلف موازی و حواله؛ جمع‌بندی.
بررسی فقهی مکانیسم بورس نفت؛ فقه پیشرفته مشتقات در بازارهای نفتی؛ اوراق مشتقه؛ آتی‌ها؛ قرارداد اختیار معامله؛ قرارداد آتی؛ انواع معاملات در بازارهای آتی نفت؛ بررسی فقهی معاملات آتی بورس نفت؛ نتیجه نهایی.
قرارداد معاوضه (SWAP)؛ ماهیت فقهی – حقوقی قرارداد سوآب؛ احکام معاوضه؛ فقه ربا در قراردادهای نفت و گاز؛ بررسی فقهی – حقوقی قراردادهای نفتی؛ مشارکت در تولید و ماهیت آن؛ ماهیت فقهی حقوقی قرارداد مشارکت؛ تفاوت‌های اجاره و جعاله؛ بیع متقابل؛ ماهیت فقهی و حقوقی بیع متقابل: الف) مقایسه بیع متقابل با بیع؛ مقایسه بای‌بک با عقد معاوضه؛ مقایسه بای‌بک و اجاره؛ مقایسه بای‌بک و عقد شرکت؛ تفاوت‌های بای‌بک با عقد شرکت؛ مقایسه بای‌بک با عقد مضاربه؛ اوصاف مضاربه؛ تفاوت‌های مضاربه و بای‌بک؛ مقایسه بای‌بک با جعاله؛ قابلیت توجیه بای‌بک و عقد جعاله؛ مقایسه بای‌بک با عقد صلح؛ مقایسه بای‌بک با عقود مستحدثه؛ مواضع فقهای عظام در مورد قراردادهای منعقده عصر قاجار و پهلوی؛ ماهیت حقوقی قراردادهای نفتی؛ خصوصی بودن قراردادهای نفتی؛ نیمه عمومی یا نیمه‌خصوصی بودن قراردادهای نفتی؛ موضوع حقوق بین‌الملل؛ سایر نظریات.
ضمائم
ضمیمه اول: ضمیمه نخست مطالبی جهت مطالعه بیشتر است که شامل مباحث زیر است:
نقش «مخاطره» در اقتصاد اسلامی؛ کار تعیین‌کنندة ارزش؛ تعریف احتیاجات اقتصادی.
ضمیمه دوم: ضمیمه دوم به مجموعه قوانین و مقررات مربوط به نفت اختصاص دارد که شامل موارد زیر است:
الف: قوانین و مقررات عام: ۱. موادی از قانون اساسی؛ ۲. موادی از سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی؛ ۳. مونادی از قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۸۳/۴/۱۱)؛ ۴. موادی از بسته اجرایی وزارت نفت مصوب ۱۳۹۱/۱۱/۲۹ هیأت وزیران.
ب: قوانین و مقررات خاص: ۱. موادی از قانون نفت (مصوب ۱۳۲۹/۷/۹)؛ ۲. موادی از قانون وظایف واختیارات وزارت نفت (مصوب ۱۳۹۱/۲/۲۷)؛ ۳. قانون اصلاح قانون نفت (مصوب ۱۳۹۰/۳/۲۲)؛ ۴. آگهی رسمی مصوبه شماره ۲۴۳ مورخ ۱۳۸۲/۱۲/۱۲ شورای عالی حفاظت محیط‌زیست؛ ۵. قانون حفاظت از دریاها و رودخانه‌های قابل کشتیرانی در مقابل آلودکی به مواد نفتی (مصوب ۱۳۸۹/۱/۳)؛ ۶. آیین نامه اجرایی تبصره (۳) ماده (۳) قانون حفاظت از دریاها ورودخانههای قابل کشتیرانی در مقابل آلودگی به مواد نفتی (مصوب ۱۳۹۳)؛ ۷. آیین نامه اجرایی ماده (۶) قانون حفاظت از دریاها و رودخانه‌های قابل کشتیرانی در مقابل آلودگی به مواد نفتی (مصوب ۱۳۹۳/۷/۱۰)؛ ۸. موادی از آیین نامه مربوط به بستر رودخانه‌ها، انهار، مسیل‌ها، مرداب‌ها، برکه‌های طبیعی وشبکه‌های آب‌رسانی، آبیاری وزه‌کشی (مصوب ۱۳۷۹۸/۱۱ با اصلاحات بعدی)؛ ۹. آیین نامه احداث واستفاده از تأسیسات در فلات قاره ومنطقه انحصاری اقتصادی ایران در خلیج دریای عمان (مصوب ۱۳۷۵/۹/۲۸)؛ ۱۰. قانون اختصاص دو در هزار درآمد ناشی از فروش نفت خام برای عمران وآبادانی مناطق نفت خیز؛ ۱۱. آیین نامه اجرایی قانون اختصاص دو در هزار درامد ناشی از فروش نفت خام برای عمران و آبادانی مناطق نفت خیز؛ ۱۲. تصویب نامه درخصوص نصب حسکرها بر روی یمبهای بنزین وکنترل وکاهش تبخیر از مخازن وجایگاه‌های سوخت رسانی توسط وزارت نفت (مصوب ۱۳۸۷).
در پایان این کتاب، فهرست منابع و مآخذ کتاب ذکر شده است که مشتمل بر منابع فارسی، عربی و انگلیسی است.
[۱]. فقه استدلالی نفت و گاز و حقوق تطبیقی، مقدمه.
[۲]. فقه استدلالی نفت و گاز، ص ۲۴.