علی‌اصغر همایون

مبادی فقه تکالیف شهروندی / ۴

اشاره: پیرامون «فقه تکالیف شهروندی»، کتابی که به‌صورت اختصاصی و بدون پرداخت به «حقوق شهروندی»، تکالیف شهروندی را مورد بحث‌وبررسی قرار دهد یافت نشد؛ اما از باب ملازمه بین حقوق و تکالیف، شاید بتوان گفت تمام کتبی که از حقوق شهروندی و فقه حقوق شهروندی گفتگو می‌کنند، عملاً به تکالیف شهروندی و فقه تکالیف شهروندی نیز پرداخته‌اند. در این میان، تعداد کتاب‌های کمی وجود دارند که در عنوانشان، به «تکالیف شهروندی» تصریح کرده‌اند یا در محتوایشان، بخش مستقلی را به تکالیف شهروندی پرداخته‌اند. این کتب نیز تمام حقوقی بوده و اختصاص به دانش فقه ندارند؛ بنابراین می‌توان گفت هیچ کتابی که صرفاً به «فقه تکالیف شهروندی» پرداخته باشد یافت نشد. در زیر برخی کتاب‌هایی که به تکالیف شهروندی پرداخته‌اند، فارغ از سطح علمی و مخاطبشان، به‌صورت مختصر، گزارش می‌شوند:

۱.    شهروند موفق، حقوق و وظایف شهروندی؛ عباس رحیمی، نشر جمال، ۱۳۹۵ش، ۹۶ صفحه.

کتاب فوق، به‌صورت مختصر و شاید بتوان گفت با سویه ترویجی، حقوق و وظایف شهروندان را بیان کرده است. در این کتاب، فصل خاصی برای «تکالیف شهروندی» قرار داده نشده است اما در خلال مباحث، به برخی از وظایف و تکالیفی که شهروندان در قبال یکدیگر یا حاکمیت دارند اشاره شده است.

کتاب در شش بخش تدوین شده است. در بخش اول که «حقوق اجتماعی و ناهنجاری‌ها» نام دارد، به مباحثی نظیر حق‌الناس بودن حق شهروندی، مدیریت شهری، هماهنگی در مدیریت شهر، اموال عمومی، آسیب‌رساندن به معابر عمومی، آلودگی‌های صوتی، فرهنگ رانندگی، استفاده از پل هوایی، خطوط عابر پیاده، حق همسایه، کمک به مصدومان، برخورد مردم با کمک‌رسانان، و امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر پرداخته شده است.

بخش دوم، محیط‌زیست و اموال عمومی نام دارد که در آن، از تخریب محیط‌زیست، آپارتمان‌نشینی و حقوق شهروندی و… گفتگو شده است.

بخش سوم، به «نظم و قانون» می‌پردازد. بخش چهارم، مباحث «بهداشت عمومی و نظافت» نظیر زباله، بهداشت عمومی، مواد مخدر و سودجویی در تولیدات کشاورزی را مورد بحث قرار می‌دهد.

بخش پنجم، از «نقش ارزش‌های دینی در رعایت حقوق شهروندی» سخن می‌گوید و بخش ششم نیز به «پندهای اخلاق شهروندی» اختصاص دارد.

شاید بتوان بخش پنجم را بخشی دانست که بیشترین محتوا پیرامون تکالیف شهروندی را در کل کتاب، به خود اختصاص داده است.

۲.    فرهنگ جامع حقوق و تکالیف شهروندی؛ علی حمزه‌پور و حسن برادران، نشر کمک آزمون، ۱۳۹۷ش، ۳۸۴ صفحه.

کتاب فوق، جلد اول از مجموعه «فرهنگ جامع حقوق و تکالیف شهروندی» است. در این مجلد، فصل یا بخش مستقلی به تکالیف شهروندی اختصاص داده نشده است بلکه بحث اصلی آن، پیرامون منشور حقوق شهروندی و تطبیق آن بر قوانین موضوعه، در کنار منشور حقوق متهم و آشنایی با اصطلاحات حقوق کیفری است. بااین‌وصف، این کتاب نه‌تنها به تکالیف شهروندی اختصاص ندارد، بلکه مختص به حقوق شهروندی نیز نیست؛ چرا که صفحات زیادی را به بیان اصطلاحات حقوق کیفری و توصیه‌هایی برای وکلا برای حضور بهتر و مؤثرتر در دادگاه نموده است. درهرصورت، علی‌رغم عنوان کتاب، نمی‌توان آن را کتابی پیرامون «تکالیف شهروندی» به شمار آورد.

۳.    پایان‌نامه «حقوق و تکالیف شهروندی اهل کتاب در فقه و حقوق ایران»؛ عادله لطیفی رستمی، دانشگاه قرآن و حدیث تهران، سال دفاع: ۱۳۹۲ش، استاد راهنما: حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد رسایی، استاد مشاور: دکتر مرتضی چیت سازیان.

پایان‌نامه «حقوق و تکالیف شهروندی اهل کتاب در فقه و حقوق ایران»، به بررسی روابط متقابل اهل کتاب با مسلمانان و حکومت اسلامی و حقوق و وظایف آنان در قبال یکدیگر می‌پردازد. بخش اول این پایان‌نامه، شامل دو فصل است که در فصل اول آن، به بیان کلیات؛ و در فصل دوم، به بیان مفاهیم و تعریف واژة حق و حقوق و حقوق شهروندی و معنای تکلیف و همچنین به شناخت اجمالی در مورد کفار و اقسام آن پرداخته شده و در نهایت مفهوم اهل کتاب و مصادیق آن مورد بررسی قرار گرفته است.

بخش دوم نیز شامل دو فصل بوده که در فصل اول به حقوق اهل کتاب در قبال حکومت اسلامی پرداخته شده که از آن جمله می‌توان به حقوق و آزادی‌های فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و… اشاره کرد؛ و در فصل دوم راجع به وظایف آنان در قبال حکومت که مهم‌ترین آن را بحث قرارداد ذمه، تشکیل می‌دهد، سخن به میان آمده است.

بخش سوم شامل ۳ فصل بوده که فصل اول و دوم آن را حقوق و وظایف اهل کتاب در قبال جمهوری اسلامی ایران و از منظر قانونگذار ایرانی تشکیل می‌دهد که فصل اول، راجع به حقوق؛ و فصل دوم، راجع به وظایف آنان است؛ و در فصل سوم سعی شده است که در مورد بررسی تطبیقی وظایف اقلیت‌ها، مطالبی بیان شود.

پایان‌نامه فوق، اگرچه برای مقطع کارشناسی‌ارشد نگاشته شده است، اما محتوای مناسبی دارد و مهم‌تر از آن، اینکه فصل مستقلی را به «تکالیف شهروندان اهل کتاب» اختصاص داده است؛ امری که در کتبی که پیرامون حقوق شهروندی نگاشته می‌شوند، نادر است و کمتر کتابی است که فصل مستقلی را به تکالیف یا وظایف شهروندی اختصاص دهد.

 

۱۰.کتاب

نویسنده: عادله لطیفی رستمی

ناشر: دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران

سال نشر: ۱۳۹۲

در این کتاب با عنوان حقوق و تکالیف شهروندی اهل کتاب در فقه و حقوق ایران، به بررسی روابط متقابل اهل کتاب با مسلمانان و حکومت اسلامی و حقوق و وظایف آنان در قبال یکدیگر می‌پردازیم. بخش اول این پایان‌نامه شامل دو فصل است که در فصل اول آن به بیان کلیات و در فصل دوم به بیان مفاهیم و تعریف واژهٔ حق‌وحقوق و حقوق شهروندی و معنای تکلیف و همچنین به شناخت اجمالی در مورد کفار و اقسام آن پرداخته شده و در نهایت مفهوم اهل کتاب و مصادیق آن مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم نیز شامل دو فصل بوده که در فصل اول به حقوق اهل کتاب در قبال حکومت اسلامی پرداخته شده که از آن جمله می‌توان به حقوق و آزادی‌های فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و… اشاره کرد و در فصل دوم راجع به وظایف آنان در قبال حکومت که مهم‌ترین آن را بحث قرارداد ذمه، تشکیل می‌دهد، سخن به میان آمده است. بخش سوم شامل ۳ فصل بوده که فصل اول و دوم آن را حقوق و وظایف اهل کتاب در قبال جمهوری اسلامی ایران و از منظر قانونگذار ایرانی تشکیل می‌دهد که فصل اول راجع به حقوق و فصل دوم راجع به وظایف آنان است و در فصل سوم سعی شده است که در مورد بررسی تطبیقی وظایف اقلیت‌ها، مطالبی بیان شود و این کتاب درنهایت با نتیجه‌گیری در مورد موضوع، پایان می‌یابد.