اشاره: نشست علمی «بررسی نظریات جنسیت در اسلام مدرن؛ مروری بر بافت اجتماعی الهیات»، به همت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر در پنجم اسفندماه ۱۴۰۳ برگزار شد. در این نشست، خانم دکتر فاطمه توفیقی، عضو شورای علمی گروه فقه امور زنان و خانواده، به تحلیل تحولات درک جنسیت در اسلام معاصر پرداخت و تأثیر دو جریان احیای دینی و دولت مدرن را در شکل‌گیری مفاهیم جنسیتی بررسی کرد. همچنین، ناقدان نشست، حج الاسلام و المسلمین دکتر حسین بستان، دکتر مجید دهقان و خانم دکتر برقعی، به نقد مباحث طرح‌شده پرداختند و در نهایت، دکتر توفیقی به تأثیرات متقابل الهیات مدرن و بافت اجتماعی بر مسائل جنسیتی اشاره کرد. این نشست علمی، فرصتی برای تبادل نظر و تجزیه و تحلیل تحولات فکری و اجتماعی در ایران معاصر بود.
نشست علمی یکشنبه‌های روش با موضوع «بررسی نظریات جنسیت در اسلام مدرن؛ مروری بر بافتار اجتماعی الاهیات» در بعدازظهر روز پنجم اسفندماه ۱۴۰۳، به همت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر برگزار شد.
این نشست علمی با ارائه خانم دکتر فاطمه توفیقی، عضو شورای علمی گروه فقه امور زنان و خانواده، و با حضور حج‌الاسلام و المسلمین دکتر مجید دهقان، دکتر حسین بستان و خانم دکتر برقعی به بحث و تبادل نظر در خصوص مفاهیم جنسیت در ایران معاصر پرداخت.
خانم دکتر توفیقی در آغاز سخنان خود، جنسیت را یکی از مباحث نوظهور در فقه معاصر، به‌ویژه در زمینه فقه امور زنان و خانواده، معرفی کرد و به تحلیل تحولات فهم جنسیت در دوران معاصر پرداخت. وی در این راستا به دو جریان تأثیرگذار در ایران اشاره کرد: نخست، جریان احیای دینی که تأثیر شگرفی بر تفکر اسلامی داشت، و دوم، شکل‌گیری دولت مدرن.
عضو شورای علمی گروه فقه امور زنان و خانواده در توضیح الهیات مدرن اظهار داشت: «ما در اینجا قصد نداریم که درباره ماهیت دقیق امر الهی و سخن خدا صحبت کنیم، بلکه هدف ما این است که بررسی کنیم چگونه این مفاهیم تحت تأثیر دو جریان عمده احیای دینی و دولت مدرن فهمیده شده‌اند؛ به‌ویژه مفهوم جنسیت، در دوران معاصر است».
ایشان همچنین توضیح داد که متفکرانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی در خاورمیانه و سیداحمدخان هندی در شبه‌قاره هند از برجسته‌ترین چهره‌های جریان احیای دینی بودند که تلاش کردند از سنت گذشته فاصله بگیرند و به‌جای تقلید از گذشتگان، بر ضرورت اجتهاد و مراجعه مستقیم به متون دینی تأکید داشتند. این رویکرد سعی نمود اسلام را دینی عقلانی و سازگار با یافته‌های علمی جدید معرفی کند و سبب شد بخشی از پیش‌نیازهای سنتیِ فهم متون دینی تقلیل یابد و فهم آن‌ها ساده‌تر و قابل‌دسترس‌تر شود، به‌ویژه در حوزه‌های تفسیر قرآن و علم کلام.
دکتر توفیقی در ادامه به تأثیرات این رویکرد بر مسائل اجتماعی، به‌ویژه جایگاه زنان و جنسیت، اشاره کرد و توضیح داد که در این جریان‌ها، ضمن تأکید بر سازگاری دین با علم و عقل و نیز تفکیک دین از فرهنگ، معتقد بودند که مشکلات جامعه اسلامی ریشه در آموزه‌های دینی اسلام ندارد، بلکه ناشی از رفتار نادرست و فرهنگ حاکم برجامعه مسلمانان است. بنابراین، با اصلاح فرهنگ و بازگشت به اسلام اصیل، می‌توان مشکلات را مرتفع ساخت.
ایشان در خصوص دولت مدرن گفت: «از همان دوران مشروطه، دولت مدرن در ایران شکل گرفت و مسائل مربوط به زنان و جنسیت به موضوعات کلیدی تبدیل شدند. در این دوران، مرزهای سیاسی اهمیت ویژه‌ای پیدا کردند و دولت‌ها به مسئولیت‌های جدیدی همچون بهداشت، آموزش، مالیات و سایر نظام‌های پیچیده پرداخته‌اند».
این پژوهشگر همچنین به تأثیر ملیت و مفهوم وطن در دوران جدید اشاره کرد و توضیح داد: «در این دوره، تفاوت‌های جنسیتی به یک مسئله اجتماعی، روان‌شناختی و فرهنگی تبدیل شد که دیگر تنها به تفاوت‌های بیولوژیکی محدود نمی‌ماند».
دکتر توفیقی توسعه اجتماعی را از عوامل مهم تأثیرگذار در این حوزه نام برد و افزود:« علاوه بر این، مشاهده می‌کنیم که تأکید بر تفاوت میان دو جنس، همزمان با شکل‌گیری طبقه متوسط است. در این میان، به‌تدریج مجموعه‌ای از ارزش‌ها و هنجارها برای طبقه متوسط تعریف می‌شود. به‌عنوان مثال، به مرور زمان گفته می‌شود که اعضای این طبقه نباید به شیوه‌های سنتی لباس بپوشند و لباس متحد الشکل در جامع رواج پیدا می کند».
ایشان همچنین به پژوهش‌های محمد توکلی ترقی و افسانه نجم‌آبادی اشاره کرد که نشان می‌دهند چگونه تفاوت‌های جنسیتی در ایران و کشورهای دیگر با شکل‌گیری مفهوم ملت ارتباط پیدا کرده است. وی افزود:« گسترش رفاه و تحول در طبقه متوسط باعث شد که زنان در این دوران نقشی متفاوت در جامعه پیدا کنند».
وی در بخش دیگری از سخنان خود به قانون‌گذاری و تأثیر آن بر مسائل جنسیتی اشاره کرد و اظهارداشت:« دولت در دوران مدرن اقداماتی همچون تعیین سن حداقلی برای ازدواج انجام داد و از ابزارهای رسانه‌ای و کیفری برای جلوگیری از ازدواج کودکان استفاده نمود».
دکتر توفیقی با تمرکز بر دو دهه منتهی به انقلاب اسلامی، به شکوفایی اندیشه دینی در این دوران و تأثیر آن بر الهیات معاصر اشاره کرد. وی به جریان‌های فکری مختلف در این دوره، از جمله بومی‌گرایی و چپ‌گرایی و نقش برجسته شهید مطهری و تأثیر آن‌ها بر دیدگاه‌های جنسیتی پرداخت و افزود: «در این میان، نقش شهید مطهری به‌عنوان شخصیتی که توانست میان جریان‌های مختلف آشتی برقرار کند و به مسئله جنسیت بپردازد، برجسته است». وی با اشاره به دیدگاه‌های شهید مطهری در مورد حجاب و تعدد زوجات، توانایی ایشان در هماهنگ کردن سخنان خود با جریان‌های مختلف فکری را مورد تحسین قرار داد
در پایان این ارائه، دکتر توفیقی به تأثیر روابط ایران با کشورهای غربی بر مسائل جنسیتی اشاره کرد و افزود:« در تحلیل‌های تاریخی، روابط میان ایران با کشورهای اسلامی و غرب تأثیرات زیادی بر تحولات اجتماعی ایران داشته است. به‌ویژه در دوران رضاشاه، کشف حجاب به‌عنوان اقدامی الهام‌گرفته از آتاتورک، نشان‌دهنده روابط پیچیده میان ایران و کشورهای غربی است».
وی در ادامه با اشاره به ماجرای کشف حجاب افزود:«با اینکه اسناد تاریخی مرتبط با آن چندان کامل و شفاف نیستند، می‌توان مشاهده کرد که همین فرایند تغییر ارزش‌ها در جریان است. مسئله‌ای که مطالعات تاریخی در مورد آن با چالش‌هایی مواجه‌اند، چرا که منشأ دقیق این قانون مشخص نیست و معلوم نیست دقیقاً از کجا چنین قانونی آمده و چگونه به اجرا درآمده است با این حال، اجرای آن به‌شکل جدی صورت گرفته است.
نقد استاد بستان
دکتر بستان به‌عنوان ناقد اول، ضمن تقدیر از ارائه دکتر توفیقی، یکی از کاستی‌های آن را عدم توضیح دقیق درباره مفاهیم مرتبط با الهیات مدرن پس از مشروطه و تأثیرات مدرنیته بر جنسیت در رابطه‌ای علّی و معلولی عنوان کرد.
نقد خانم دکتر برقعی:
خانم دکتر برقعی نیز در نقد خود به بررسی نقش نهادهای علمی (حوزوی و دانشگاهی) در تحولات اجتماعی و جنسیتی پرداخت و افزود: «این نهادها باید مورد تحلیل قرار گیرند تا مشخص شود کدام موقعیت‌ها از دست رفته و می‌توانند به الگویی برای آینده تبدیل شوند».
پاسخ دکتر توفیقی به نقدهای صورت گرفته:
دکتر توفیقی با تشکر از نکات مطرح‌شده، ابتدا به موضوع علت و معلول در شکل‌گیری الهیات مدرن اشاره و اظهارداشت که تأثیرات این الهیات و بافتار اجتماعی متقابل است، یعنی هرکدام بر دیگری تأثیر داشته‌اند. درخصوص نهضت مشروطه، او توضیح داد که مباحث زنان در آن دوره، حتی در سطحی ابتدایی، به‌صورت دینی مطرح می‌شدند و بسیاری از روحانیون نیز از تغییرات اجتماعی حمایت می‌کردند.
در مورد الهیات مدرن اسلامی، دکتر توفیقی عنوان کرد: فهم‌های الهیاتی ما وابسته به بافت اجتماعی و تاریخی خود است و باید این سخنان را در همان زمینه زمانی خود تحلیل کرد. وی همچنین به اهمیت توجه به نهادهای علمی و پژوهشی و ارتباط آن‌ها با تحولات اجتماعی اشاره کرد و گفت که برای درک کامل تاریخ، باید پروژه‌های علمی و متون مربوطه بررسی شوند.