اشاره: حجت‌الاسلام دکتر محمّدمهدی کریمی‌نیا، استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و عضو شورای علمی گروه «فقه سلامت و پزشکی» پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر است. وی که دارای مدرک سطح چهار (دکتری) فقه و اصول از حوزه علمیّه قم و نیز دکتری رشته «قرآن و علوم» با گرایش «قرآن و حقوق» از دانشگاه جامعة المصطفی^(ص) العالمیة است، تألیفات و پژوهش‌هایی متعددی در «فقه پزشکی» است. مهم‌ترین تألیف وی در این زمینه، کتاب «تغییرجنسیّت از منظر فقه و حقوق» و «تغییرجنسیّت با تأکید بر دیدگاه امام خمینی ره» است. از او حدود سیصد مقاله و بیست جلد کتاب منتشر شده است. یکی از حوزه‌های مورد علاقه وی در فقه پزشکی، بررسی فقهی سلول‌های بنیادی است. با او پیرامون کاربست‌های سلول‌های بنیادی گفتگو کردیم و او به‌تفصیل و با جزئیات این کاربست‌ها را بیان کرد. مشروح گفتگوی اختصاصی فقه معاصر با عضو شورای علمی گروه فقه سلامت و پزشکی پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، در پی می‌آید:

فقه معاصر: سلول‌های بنیادی چیست و کدام سلول‌ها را شامل می‌شود؟

کریمی‌نیا: سلول‌های بنیادی (Stem Cells) نوعی سلول‌های خاص هستند که توانایی تبدیل شدن به انواع مختلف سلول‌های بدن را دارند. این سلول‌ها ویژگی مهمی دارند که می‌توانند به‌طور نامحدود تقسیم شوند و به سلول‌های تخصصی؛ مانند: سلول‌های عصبی، عضلانی، خونی و سایر بافت‌های بدن تمایز یابند. (چتی).

این سلول‌ها را می‌توان به‌عنوان سلول‌های مادر یا اجدادی در نظر گرفت که پتانسیل بالایی برای ترمیم و بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده دارند.

سلول‌های بنیادی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

1. سلول‌های بنیادی جنینی (Embryonic Stem Cells):

این سلول‌ها از جنین‌های اولیه گرفته می‌شوند و قادر به تبدیل شدن به هر نوع سلول در بدن انسان هستند (توانایی چندمنظوره یا pluripotent). این سلول‌ها قدرت نامحدودی در تمایز به سلول‌های مختلف دارند.

2. سلول‌های بنیادی بالغ (Adult Stem Cells):

این سلول‌ها در بدن بالغین یافت می‌شوند و توانایی تمایز به برخی از انواع سلول‌ها را دارند، اما به گستردگی سلول‌های بنیادی جنینی نیستند. این سلول‌ها عمدتاً در بافت‌هایی مانند مغز استخوان، پوست و روده وجود دارند و به بازسازی و ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده کمک می‌کنند.

همچنین نوع دیگری از سلول‌های بنیادی به نام سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (Induced Pluripotent Stem Cells یا iPSCs) وجود دارد که از سلول‌های بالغ ساخته می‌شوند و به طور ژنتیکی بازبرنامه‌ریزی می‌شوند تا خواصی مشابه سلول‌های بنیادی جنینی پیدا کنند.

سلول‌های بنیادی پتانسیل بالایی برای درمان بیماری‌های مختلف، بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده و تحقیقات علمی دارند.

ویژگی‌های سلول‌های بنیادی

1. توانایی خودنوزایی

سلول‌های بنیادی قادرند به طور مداوم تقسیم شده و تعداد خود را افزایش دهند.

2. توانایی تمایز

این سلول‌ها می‌توانند به انواع مختلف سلول‌های تخصصی بدن؛ مانند: سلول‌های عصبی، قلبی، پوستی و غیره تبدیل شوند.

3. پتانسیل ترمیمی

سلول‌های بنیادی می‌توانند برای ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده و درمان بیماری‌های مختلف استفاده شوند.

کاربردهای سلول‌های بنیادی

1. پزشکی بازساختی

ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده در اثر بیماری‌ها مانند بیماری‌های قلبی، دیابت، بیماری‌های عصبی و غیره.

2. درمان بیماری‌های خونی

پیوند سلول‌های بنیادی خون بندناف برای درمان بیماری‌های خونی مانند تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل

3. مدل‌سازی بیماری‌ها

مطالعه بیماری‌های مختلف در محیط آزمایشگاه با استفاده از سلول‌های بنیادی

4. مهندسی بافت

تولید بافت‌های مصنوعی برای پیوند به بدن بیماران.

آینده سلول‌های بنیادی

تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی به‌سرعت در حال پیشرفت است و انتظار می‌رود که در آینده نزدیک شاهد کاربردهای گسترده‌تر این سلول‌ها در درمان بیماری‌ها باشیم. بااین‌حال، هنوز چالش‌های زیادی در این زمینه وجود دارد که باید برطرف شوند.

فقه معاصر: آیا سلول‌های بنیادی فقط منحصر به سلول‌های بندناف جنین است یا شامل سایر سلول‌ها؛ مانند سلول‌های مغز استخوان بالغین نیز می‌شود؟

کریمی‌نیا: خیر، سلول‌های بنیادی تنها به سلول‌های بندناف جنین محدود نمی‌شوند. در واقع، سلول‌های بنیادی انواع مختلفی دارند و در بافت‌های مختلف بدن انسان یافت می‌شوند؛ بنابراین، سلول‌های بنیادی فراتر از بندناف هستند.

سلول‌های بنیادی دارای انواعی هستند؛ از قرار زیر:

1. سلول‌های بنیادی جنینی

این سلول‌ها از توده سلولی داخلی جنین در مراحل اولیه رشد جنینی به دست می‌آیند. این سلول‌ها پرتوان‌ترین نوع سلول‌های بنیادی هستند و توانایی تبدیل شدن به هر نوع سلول بدن را دارند.

2. سلول‌های بنیادی بالغ

این سلول‌ها در بافت‌های مختلف بدن افراد بالغ یافت می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، مغز استخوان حاوی سلول‌های بنیادی خون‌ساز است که به طور مداوم سلول‌های خونی جدید تولید می‌کنند. سایر بافت‌ها مانند مغز، کبد و پوست نیز حاوی سلول‌های بنیادی هستند که برای ترمیم و بازسازی بافت استفاده می‌شوند.

3. سلول‌های بنیادی خون بندناف

این سلول‌ها از خون بندناف نوزادان تازه‌متولدشده استخراج می‌شوند. این سلول‌ها شباهت زیادی به سلول‌های بنیادی خون‌ساز مغز استخوان دارند و عمدتاً برای درمان بیماری‌های خونی استفاده می‌شوند.

بنابراین، سلول‌های مغز استخوانِ بالغین نیز نوعی سلول بنیادی هستند. این سلول‌ها در تولید سلول‌های خونی جدید نقش بسیار مهمی دارند و در پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های خونی، مانند سرطان خون مورد استفاده قرار می‌گیرند.

اکنون این پرسش مطرح است که چرا سلول‌های بنیادی مغز استخوان مهم هستند؟

به دلایل زیر، سلول‌های بنیادی مغز استخوان مهم هستند:

1. تولید مداوم سلول‌های خونی

مغز استخوان به‌عنوان کارخانه تولید سلول‌های خونی بدن عمل می‌کند. سلول‌های بنیادی مغز استخوان به طور مداوم تقسیم شده و سلول‌های خونی جدید تولید می‌کنند.

2. پیوند مغز استخوان

در پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی سالم از یک فرد اهداکننده به فرد بیمار پیوند زده می‌شوند. این سلول‌ها در مغز استخوان بیمار مستقر شده و شروع به تولید سلول‌های خونی سالم می‌کنند.

3. درمان بیماری‌های خونی

پیوند مغز استخوان یکی از روش‌های اصلی درمان بیماری‌های خونی مانند سرطان خون، کم‌خونی آپلاستیک و اختلالات ایمنی است.

نتیجه آن که سلول‌های بنیادی محدود به سلول‌های بندناف جنین نیستند و در بافت‌های مختلف بدن وجود دارند. هر نوع سلول بنیادی دارای ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود است.

فقه معاصر: در حال حاضر، از سلول‌های بنیادی، چه استفاده‌هایی می‌شود؟

کریمی‌نیا: سلول‌های بنیادی در حال حاضر در حوزه‌های مختلف پزشکی کاربرد دارند و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای درمانی نوین شناخته می‌شوند. استفاده از سلول‌های بنیادی همچنان در حال گسترش است و تحقیقات زیادی برای بهبود روش‌های درمانی با استفاده از این سلول‌ها در حال انجام است. در اینجا به برخی از کاربردهای فعلی سلول‌های بنیادی اشاره می‌کنیم:

1. پیوند مغز استخوان و درمان سرطان‌های خونی

یکی از شناخته‌شده‌ترین کاربردهای سلول‌های بنیادی است. در این روش، سلول‌های بنیادی خون‌ساز از مغز استخوان یک فرد سالم به فرد بیمار پیوند زده می‌شوند تا بیماری‌هایی مانند سرطان خون، کم‌خونی آپلاستیک و اختلالات ایمنی را درمان کنند.

پیوند سلول‌های بنیادی هماتوپوئتیک، یکی از رایج‌ترین استفاده‌های سلول‌های بنیادی در حال حاضر در درمان «لوسمی» (سرطان خون)، «لنفوم» و سایر اختلالات خونی؛ مانند: «کم‌خونی‌های شدید» و «تالاسمی» است. این سلول‌ها از مغز استخوان یا خون بندناف استخراج می‌شوند و برای بازسازی سلول‌های خونی بیمارانی که تحت درمان با شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی قرار گرفته‌اند، استفاده می‌شوند.

2. درمان بیماری‌های سیستم ایمنی

بیماری‌های خودایمنی؛ مانند: «اسکلروز چندگانه» (MS)، «لوپوس» و «آرتریت روماتوئید» با استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSC) تحت درمان قرار می‌گیرند. سلول‌های بنیادی می‌توانند سیستم ایمنی بدن را بازسازی کنند و پاسخ‌های ایمنی غیرطبیعی را کاهش دهند.

3. درمان بیماری‌های عصبی و آسیب‌های نخاعی

بیماری‌های عصبی؛ مانند: «پارکینسون»، «آلزایمر» و «آسیب‌های نخاعی» از جمله مواردی هستند که سلول‌های بنیادی می‌توانند در درمان آن‌ها مؤثر باشند. این سلول‌ها به دلیل توانایی در تبدیل به سلول‌های عصبی، امکان بازسازی و ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده عصبی را فراهم می‌کنند. این سلول‌ها با جایگزینی سلول‌های عصبی آسیب‌دیده و تولید مواد محافظت‌کننده عصبی، به بهبود عملکرد عصبی کمک می‌کنند.

4. درمان بیماری‌های قلبی

سلول‌های بنیادی می‌توانند برای ترمیم بافت قلبی آسیب‌دیده پس از سکته قلبی یا بیماری‌های قلبی مادرزادی استفاده شوند. این سلول‌ها با تولید رگ‌های خونی جدید و سلول‌های قلبی، به بهبود عملکرد قلب کمک می‌کنند.

پس از «حمله قلبی»، بافت قلبی ممکن است آسیب ببیند و عملکرد قلب کاهش یابد. سلول‌های بنیادی می‌توانند به تولید سلول‌های جدید قلبی کمک کرده و بافت قلبی آسیب‌دیده را ترمیم کنند. این رویکرد به کاهش عوارض قلبی و بهبود عملکرد قلبی کمک می‌کند.

5. ترمیم بافت‌های پوستی و سوختگی‌ها

سلول‌های بنیادی برای درمان «سوختگی‌های شدید» و «زخم‌های مزمن»؛  مانند: زخم‌های دیابتی استفاده می‌شوند. این سلول‌ها به بازسازی و ترمیم سریع‌تر بافت‌های پوستی کمک کرده و روند بهبودی را تسریع می‌کنند.

نیز سلول‌های بنیادی می‌توانند برای درمان بیماری‌های پوستی، مانند: پسوریازیس (نوعی اگزمای شدید) مورد استفاده قرار گیرند.

6. درمان بیماری‌های چشمی

سلول‌های بنیادی در درمان برخی بیماری‌های چشمی؛ مانند: «دژنراسیون ماکولا» و «رتینوپاتی» استفاده می‌شوند. این سلول‌ها به بازسازی سلول‌های شبکیه کمک کرده و از کاهش بینایی جلوگیری می‌کنند.

7. پژوهش‌های مرتبط با درمان دیابت

سلول‌های بنیادی در تلاش هستند تا به تولید سلول‌های بتا در پانکراس که انسولین تولید می‌کنند کمک کنند. این کاربرد برای درمان «دیابت نوع ۱» که در آن سیستم ایمنی بدن سلول‌های بتا را از بین می‌برد، در حال تحقیق است و می‌تواند به کاهش وابستگی بیماران به انسولین خارجی منجر شود.

8. کاربردهای دندان‌پزشکی

سلول‌های بنیادی از دندان‌های شیری یا پالپ دندان استخراج می‌شوند و در بازسازی «بافت‌های دندانی» و ترمیم «استخوان فک» مورد استفاده قرار می‌گیرند. این کاربرد به درمان مشکلات دهان و دندان و جایگزینی دندان‌ها کمک می‌کند.

9. درمان بیماری‌های کبدی و کلیوی

سلول‌های بنیادی به‌عنوان یک راه‌حل بالقوه برای درمان «نارسایی کبد» و «نارسایی کلیه» مورد استفاده قرار می‌گیرند. تحقیقات در حال انجام است تا سلول‌های بنیادی برای تولید سلول‌های کبدی و کلیوی جدید و جایگزین کردن سلول‌های آسیب‌دیده به کار گرفته شوند.

سلول‌های بنیادی می‌توانند برای ترمیم بافت کبد آسیب‌دیده در اثر بیماری‌های کبدی مزمن مانند سیروز استفاده شوند.

10. درمان ناباروری

پژوهش‌های جدید در حال بررسی استفاده از سلول‌های بنیادی برای «درمان ناباروری» هستند. این سلول‌ها می‌توانند به تولید تخمک‌ها و اسپرم‌های جدید در افراد با مشکلات تولیدمثل کمک کنند.

ایران از سلول‌های بنیادی برای «درمان ناباروری» نیز استفاده می‌کند. پژوهش‌های مرتبط با استفاده از سلول‌های بنیادی برای تولید تخمک‌ها و اسپرم‌های جدید، به‌ویژه برای افرادی که به دلیل بیماری‌های مختلف قادر به تولیدمثل نیستند، در حال پیشرفت است.

11. مهندسی بافت و تولید ارگان‌های مصنوعی

یکی از کاربردهای بالقوه و آینده‌نگرانه سلول‌های بنیادی در «مهندسی بافت» و «ساخت ارگان‌های مصنوعی» است. سلول‌های بنیادی می‌توانند در تولید ارگان‌هایی؛ مانند: قلب، کلیه یا کبد به کار گرفته شوند تا نیاز به پیوند عضو کاهش یابد.

نیز سلول‌های بنیادی می‌توانند برای تولید بافت‌های مصنوعی دیگر، مانند: غضروف، استخوان و پوست استفاده شوند. این بافت‌های مصنوعی می‌توانند برای ترمیم آسیب‌های بافت و جایگزینی بافت‌های آسیب‌دیده استفاده شوند.

12. درمان بیماری‌های خونی

علاوه بر پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی می‌توانند برای درمان بیماری‌های خونی دیگری مانند تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل نیز استفاده شوند.

نتیجه آن که استفاده از سلول‌های بنیادی در حال حاضر به‌سرعت در حال پیشرفت است و در درمان بسیاری از بیماری‌های حاد و مزمن از جمله سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی، عصبی و سیستم ایمنی نقش دارد. این حوزه همچنان با پیشرفت‌های علمی و فناوری‌های جدید در حال گسترش است و انتظار می‌رود که کاربردهای بیشتری در آینده برای این سلول‌های چندکاربردی ایجاد شود.

نکته دیگر در باره سلول‌های بنیادی این است که استفاده از این سلول‌ها، در درمان هنوز در مراحل اولیه است و بسیاری از کاربردهای آن در مرحله تحقیق قرار دارد. قبل از تصمیم‌گیری در مورد هرگونه درمان با سلول‌های بنیادی، لازم است با پزشک متخصص و افراد صاحب‌نظر مشورت شود.

13. کاربردهای زیبایی و ترمیمی

برخی از این کاربردها، از این قرار است:

• «کاشت مو»؛ استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی برای رویش مجدد مو؛
• «جوان‌سازی پوست»: تزریق سلول‌های بنیادی به پوست برای ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده و جوان‌سازی؛
• «ترمیم زخم»: استفاده از سلول‌های بنیادی برای تسریع در بهبود زخم‌ها.

14. کاربردهای تحقیقاتی

برخی کاربردهای تحقیقاتی سلول‌های بنیادی از این قرار است:

• «مطالعه بیماری‌ها»: استفاده از سلول‌های بنیادی برای درک بهتر فرآیندهای سلولی و مولکولی که منجر به بیماری‌های مختلف می‌شوند.
• «آزمایش داروها»: استفاده از سلول‌های بنیادی برای بررسی ایمنی و اثربخشی داروهای جدید قبل از آزمایش‌های بالینی؛
• «تحقیقات ژنتیکی»: بررسی علل نقص‌های ژنتیکی در سلول‌ها و یافتن راه‌هایی برای درمان یا پیشگیری از آن‌ها.

15. کاربردهای آینده‌نگر

برخی از این کاربردها، از این قرار است:

• «کاشت دندان»: تحقیقات در حال انجام برای استفاده از سلول‌های بنیادی در رشد دندان‌های جدید.
• «ژن‌درمانی»: ترکیب سلول‌های بنیادی با ژن‌درمانی برای درمان بیماری‌های مختلف؛
• «بازسازی اندام‌ها»: تلاش برای رشد سلول‌ها یا بافت‌های جدید برای جایگزینی اندام‌های آسیب‌دیده مانند کبد یا قلب.

16. کاربردهای دیگر سلول‌های بنیادی

• رشد سلول‌ها یا بافت‌های جدید در آزمایشگاه برای جایگزینی اندام‌ها یا بافت‌های آسیب‌دیده؛
• بررسی علل نقص ژنتیکی در سلول‌ها و راه‌های درمان آن‌ها؛
• تحقیق در مورد نحوه ایجاد انواع بیماری‌ها خصوصاً سرطان‌ها؛
• آزمایش ایمنی و اثربخشی داروهای جدید؛
• افزایش قد با استفاده از سلول‌های بنیادی سوماتیک در بزرگسالان؛
• ژن‌درمانی با ترکیب سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌ها؛
• استفاده در تحقیقات علمی مختلف.

مکانیسم عملکرد سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها

1. تکثیر و جایگزینی سلول‌های آسیب‌دیده

سلول‌های بنیادی پس از تزریق به ناحیه آسیب‌دیده، شروع به تکثیر کرده و سلول‌های آسیب‌دیده را جایگزین می‌کنند.

2. ترمیم بافت‌ها

سلول‌های بنیادی می‌توانند با ترشح فاکتورهای رشد و سایر مواد، روند ترمیم بافت را تسریع کنند. مدولاسیون سیستم ایمنی

سلول‌های بنیادی می‌توانند پاسخ سیستم ایمنی را تعدیل کرده و از بروز واکنش‌های التهابی جلوگیری کنند.

فقه معاصر: آیا این گزاره که «تاکنون در ایران، از سلول‌های بنیادی و بانک بندناف، استفاده پزشکی صورت نگرفته است» را تأیید می‌کنید؟ آیا میزان استفاده از سلول‌های بنیادی در ایران، با کشورهای دیگر متفاوت است؟

کریمی‌نیا: این گزاره که «تاکنون در ایران، از سلول‌های بنیادی و بانک بندناف، استفاده پزشکی صورت نگرفته است» صحیح نیست. در ایران، استفاده از سلول‌های بنیادی و بانک بندناف در درمان بیماری‌های مختلف به طور گسترده‌ای انجام می‌شود. از دهه هفتاد، پژوهشگران و دانشمندان ایرانی فعالیت‌های خود را در این زمینه آغاز کرده‌اند و به دستاوردهای قابل توجهی دست یافته‌اند.

بر اساس اطلاعات موجود، ایران در حوزه سلول‌های بنیادی، کاربردهای پزشکی آن، تحقیق و استفاده از سلول‌های بنیادی پیشرفت‌های چشمگیری داشته است و به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در منطقه در این زمینه شناخته می‌شود. مراکز تحقیقاتی و درمانی مهمی در ایران وجود دارند که از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌کنند.

حوزه‌های اصلی کاربرد سلول‌های بنیادی در ایران

حوزه‌های اصلی کاربرد سلول‌های بنیادی در ایران از این قرار است:

• «پیوند مغز استخوان»: یکی از متداول‌ترین کاربردهای سلول‌های بنیادی در ایران است که برای درمان بیماری‌های خونی مانند سرطان خون، کم‌خونی آپلاستیک و اختلالات ایمنی استفاده می‌شود؛
• «بیماری‌های قلبی»: سلول‌های بنیادی برای ترمیم بافت قلبی آسیب‌دیده پس از سکته قلبی و بیماری‌های قلبی مادرزادی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛
• «بیماری‌های عصبی»: محققان ایرانی در حال بررسی استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌هایی؛ مانند: پارکینسون، آلزایمر و آسیب‌های نخاعی هستند؛
• «بیماری‌های پوستی»: سلول‌های بنیادی برای ترمیم سوختگی‌ها، زخم‌های مزمن و بیماری‌های پوستی، مانند: پسوریازیس (اگزمای شدید پوستی) استفاده می‌شوند؛
• «مهندسی بافت»: از سلول‌های بنیادی برای تولید بافت‌های مصنوعی مانند غضروف، استخوان و پوست استفاده می‌شود؛
• «بیماری‌های کبدی»: سلول‌های بنیادی برای ترمیم بافت کبد آسیب‌دیده در اثر بیماری‌های کبدی مزمن مانند سیروز استفاده می‌شوند؛
• «بیماری‌های روماتولوژیک»: سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های التهابی مفاصل، مانند: آرتریت روماتوئید مورد بررسی قرار می‌گیرند.

مراکز تحقیقاتی و درمانی فعال در ایران

1. پژوهشگاه رویان

پژوهشگاه رویان، یکی از معتبرترین مراکز تحقیقاتی و درمانی ایران در حوزه سلول‌های بنیادی است که در سال ۱۳۷۰ش. تأسیس شده و در زمینه بیوتکنولوژی، ژنتیک، و درمان بیماری‌ها با استفاده از سلول‌های بنیادی فعالیت می‌کند. این پژوهشگاه با تحقیقات گسترده در زمینه سلول‌های بنیادی جنینی و بالغ، به یکی از مراکز پیشگام در این حوزه تبدیل شده است.

رویان در زمینه تولید و ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بندناف و مغز استخوان فعالیت می‌کند و موفقیت‌های چشمگیری در زمینه درمان بیماری‌های ژنتیکی، سرطان‌ها، و بیماری‌های عصبی داشته است.

2. دانشگاه‌های علوم پزشکی

بسیاری از دانشگاه‌های علوم پزشکی در ایران دارای مراکز تحقیقاتی فعال در زمینه سلول‌های بنیادی هستند.

یکی از مهم‌ترین کاربردهای سلول‌های بنیادی در ایران، «پیوند مغز استخوان» است. این روش برای درمان بیماران مبتلا به سرطان‌های خون؛ مانند: «لوسمی» و بیماری‌های ژنتیکی؛ مانند: «*تالاسمی» مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیمارستان‌های بزرگی در ایران، از جمله بیمارستان شریعتی در تهران، خدمات پیوند مغز استخوان ارائه می‌دهند.

در کنار بیمارستان شریعتی، بیمارستان‌های دیگری در تهران و سایر شهرهای ایران نیز خدمات پیوند مغز استخوان ارائه می‌دهند. این بیمارستان‌ها از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های خونی و سرطان‌های مختلف استفاده می‌کنند.

3. مراکز تحقیقاتی خصوصی

برخی از شرکت‌های خصوصی نیز در زمینه تحقیق‌وتوسعه سلول‌های بنیادی فعالیت می‌کنند؛ مانند:

• «شرکت‌های دانش‌بنیان»: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران در زمینه تحقیق‌وتوسعه سلول‌های بنیادی فعالیت می‌کنند و محصولات و خدمات مختلفی در این حوزه ارائه می‌دهند.
• «بیمارستان‌های وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی»: بسیاری از بیمارستان‌های وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی، بخش‌هایی برای پیوند مغز استخوان و سایر درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی دارند.

4. بانک‌های خون بندناف

«بانک خون بندناف» در ایران نیز فعال است. ایران چندین «بانک خون بندناف» دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها، «بانک خون بندناف رویان» است. این بانک‌ها امکان ذخیره‌سازی خون بندناف نوزادان را فراهم می‌کنند تا در صورت نیاز برای درمان بیماری‌های خونی، ژنتیکی، و برخی سرطان‌ها در آینده استفاده شوند. بانک‌های خون بندناف در ایران در دسترس عموم مردم قرار دارند و والدین می‌توانند با ذخیره‌سازی خون بندناف فرزندانشان، از سلول‌های بنیادی آن در آینده بهره ببرند.

5. مرکز تحقیقات سلول‌های بنیادی و طب بازساختی دانشگاه علوم پزشکی ایران

این مرکز در سال ۱۳۹۸ تأسیس شده و فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی خود را در حوزه‌های سلول‌های بنیادی و ترمیم بافت آغاز کرده است.

6. مرکز پذیره‌نویسی سلول‌های بنیادی خون‌ساز سازمان انتقال خون

این مرکز از سال ۱۳۸۸ فعالیت خود را آغاز کرده و با کمک داوطلبان، سلول‌های بنیادی خون‌ساز را برای درمان بیماری‌های خونی جمع‌آوری می‌کند.

7. مجتمع پیوند سلول‌های بنیادی بیمارستان طالقانی

این مجتمع شامل بخش‌های پیوند مغز استخوان و سلول‌درمانی، آزمایشگاه پیوند، مرکز تحقیقات سلول‌های بنیادی خون‌ساز و آزمایشگاه کشت سلول است و از سال ۱۳۹۶ش. فعالیت خود را آغاز کرده است.

8. پژوهشکده سلول‌های بنیادی در دانشگاه علوم پزشکی شیراز

پژوهشکده سلول‌های بنیادی در دانشگاه علوم پزشکی شیراز، شامل پنج مرکز تحقیقاتی:

– مرکز تحقیقات پیوند و ترمیم اعضا

– مرکز تحقیقات فناوری سلول‌های بنیادی

– مرکز تحقیقات علوم اعصاب

– مرکز تحقیقات بیماری‌های خودایمنی

– مرکز تحقیقات هماتولوژی.

9. مراکز درمانی و تحقیقاتی دیگر

علاوه بر پژوهشگاه رویان، مراکز دیگری؛ مانند: «پژوهشگاه علوم و فناوری زیستی جهاد دانشگاهی» و «مؤسسه تحقیقات سلولی و مولکولی ابن‌سینا» نیز در این حوزه فعالیت می‌کنند. این مراکز در زمینه‌های مختلف مانند درمان سرطان‌ها، بیماری‌های خونی، قلبی و عصبی با استفاده از سلول‌های بنیادی، تحقیق و درمان انجام می‌دهند.

10. مرکز سلول‌درمانی و ژن‌درمانی ایران

این مرکز یکی از پیشگامان در حوزه درمان‌های سلولی و ژنی است و بر روی پروژه‌های پیشرفته‌ای در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های ژنتیکی و سرطان‌ها فعالیت می‌کند. این مرکز به‌ویژه در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان سرطان‌های خون و بیماری‌های عصبی پژوهش می‌کند.

11. پژوهشگاه فن آوری های نوین علوم زیستی جهاد دانشگاهی

این مؤسسه در زمینه تحقیقات و درمان‌های مرتبط با سلول‌های بنیادی و زیست‌فناوری فعالیت دارد. مؤسسه ابن‌سینا به پژوهش و توسعه در زمینه‌های مرتبط با سلول‌های بنیادی و کاربردهای درمانی آن‌ها در درمان ناباروری، بیماری‌های قلبی و عروقی، و بیماری‌های عصبی می‌پردازد.

12. پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری

این پژوهشگاه که در حوزه زیست‌فناوری فعالیت می‌کند، در زمینه تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی نیز تحقیقات گسترده‌ای دارد. یکی از محورهای اصلی فعالیت این پژوهشگاه، استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های ژنتیکی و ترمیم بافت‌ها است.

13. مرکز تحقیقات سلول‌های بنیادی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

این مرکز در حوزه تحقیقات سلول‌های بنیادی و کاربردهای درمانی آن‌ها در بیماری‌های قلبی، عصبی، و سرطانی فعالیت می‌کند. تحقیقات این مرکز به‌ویژه در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی برای بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده و درمان بیماری‌های مزمن تمرکز دارد.

14. مرکز تحقیقات علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی شیراز

این مرکز در حوزه تحقیقات سلول‌های بنیادی عصبی فعالیت دارد و تلاش می‌کند از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های عصبی مانند پارکینسون، آلزایمر، و آسیب‌های نخاعی استفاده کند.

15. بنیاد (انجمن) دیابت ایران

این بنیاد نیز در حوزه استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان دیابت فعالیت‌هایی داشته است. در حال حاضر، تحقیقاتی در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی برای بازسازی بافت‌های پانکراس و درمان دیابت نوع ۱ در حال انجام است.

16. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری

علاوه بر این، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در حال برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی سه مرکز جدید سلول‌های بنیادی در سه قطب مهم کشور است. هدف از این اقدام، گسترش تحقیقات و ارائه خدمات در زمینه سلول‌های بنیادی در نقاط مختلف ایران است.

نتیجه آن که مراکز مختلف تحقیقاتی و درمانی در ایران با پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه سلول‌های بنیادی، نقش بسزایی در پیشبرد درمان‌های نوین و استفاده از این فناوری در درمان بیماری‌های مختلف ایفا می‌کنند. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در منطقه در حوزه سلول‌های بنیادی شناخته می‌شود و با حمایت از تحقیقات پیشرفته و توسعه زیرساخت‌های لازم، به نتایج مثبتی در این زمینه دست یافته است. حدود شصت مرکز تحقیقاتی در سراسر کشور که در حوزه سلول‌های بنیادی به پژوهش می‌پردازند.

۴-۱.       چالش‌ها و آینده سلول‌های بنیادی در ایران

1. هزینه بالا

درمان با سلول‌های بنیادی همچنان هزینه بالایی دارد و پوشش بیمه‌ای آن محدود است.

2. مقررات و استانداردها

نیاز به تدوین استانداردهای دقیق برای تحقیق و درمان با سلول‌های بنیادی احساس می‌شود.

هرگونه درمان با سلول‌های بنیادی باید با تأییدیه‌های لازم از وزارت بهداشت و سایر نهادهای مربوطه انجام شود.

3. کمبود نیروی متخصص

تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه سلول‌های بنیادی از اهمیت بالایی برخوردار است.

4. تحقیقات در حال انجام

بسیاری از کاربردهای سلول‌های بنیادی هنوز در مرحله تحقیق هستند و نیاز به مطالعات بیشتری دارند.

قبل از هرگونه تصمیم‌گیری در مورد درمان با سلول‌های بنیادی، حتماً باید با پزشک متخصص مشورت شود. [۱]

با وجود چالش‌ها، آینده سلول‌های بنیادی در ایران بسیار امیدوارکننده است. باتوجه‌به پیشرفت‌های اخیر و پتانسیل بالای سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌های مختلف، آینده این حوزه در ایران بسیار امیدوارکننده است. با سرمایه‌گذاری بیشتر، در تحقیقات و توسعه، و حمایت از تحقیقات، می‌توان به پیشرفت‌های چشمگیرتری در این زمینه دست یافت.

۴-۲.       مطالعات و پژوهش‌های سلول‌های بنیادی در ایران در مقایسه با سایر کشورها

میزان استفاده از سلول‌های بنیادی در ایران با کشورهای دیگر متفاوت است. در کشورهای پیشرفته، تحقیقات و کاربردهای بالینی سلول‌های بنیادی به دلیل دسترسی به منابع مالی و فناوری‌های پیشرفته‌تر، گسترده‌تر است. بااین‌حال، ایران نیز در این زمینه پیشرفت‌های قابل توجهی داشته و در برخی موارد، همگام با کشورهای پیشرفته حرکت کرده است.

باتوجه‌به مطالبی که گذشت؛

اولاً؛ ایران یکی از کشورهای پیشرو در حوزه درمان با سلول‌های بنیادی محسوب می‌شود؛

ثانیاً؛ تحقیقات گسترده‌ای در مراکز متعدد تحقیقاتی و دانشگاهی ایران در حوزه سلول‌درمانی انجام شده است.

ثالثاً؛ درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی در ایران به‌عنوان یک خدمت با کیفیت و درعین‌حال ارزان‌تر در مقایسه با سایر کشورها در دسترس است.

در مورد میزان استفاده از سلول‌های بنیادی در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، می‌توان گفت که تفاوت‌هایی وجود دارد:

1. ایران به‌عنوان یک «قطب جذاب درمان با سلول‌های بنیادی» شناخته شده است؛
2. هزینه درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی در ایران در مقایسه با سایر کشورها بسیار ارزان‌تر است؛
3. کیفیت خدمات سلول‌درمانی در ایران قابل مقایسه با استانداردهای جهانی است، اما با هزینه کمتر ارائه می‌شود.

بنابراین، نه‌تنها استفاده پزشکی از سلول‌های بنیادی در ایران صورت گرفته است، بلکه ایران در این زمینه پیشرفت‌های قابل توجهی داشته و حتی به‌عنوان یک مقصد جذاب برای درمان با سلول‌های بنیادی شناخته می‌شود.

هرچند تفاوت‌هایی در سطح فناوری و زیرساخت‌ها با برخی کشورهای پیشرفته وجود دارد، اما ایران در این حوزه جایگاه قابل‌توجهی دارد و استفاده‌های متعددی از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها صورت گرفته است.

عوامل مؤثر بر فعالیت در زمینه سلول‌های بنیادی در ایران

1. سرمایه‌گذاری

سرمایه‌گذاری دولت و بخش خصوصی در تحقیقات و توسعه سلول‌های بنیادی، نقش مهمی در پیشرفت این حوزه داشته است.

2. نیروی انسانی متخصص

تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه سلول‌های بنیادی، یکی از چالش‌های اصلی در این حوزه است.

3. مقررات و استانداردها

تدوین استانداردهای دقیق برای تحقیق و درمان با سلول‌های بنیادی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

فقه معاصر:  آیا امکان شبیه‌سازی انسان یا جوان‌سازی و نامیرایی (نمردن، عدم مرگ) او، از طریق پیشرفت تکنولوژی سلول‌های بنیادی وجود دارد؟

کریمی‌نیا: در حال حاضر و باتوجه‌به دانش و فناوری موجود، امکان شبیه‌سازی کامل یک انسان به‌گونه‌ای که دارای هوشیاری، آگاهی و تجربیات فردی مشابه فرد اصلی باشد، وجود ندارد. همچنین، دستیابی به نامیرایی مطلق با استفاده از فناوری سلول‌های بنیادی یا هر فناوری دیگری، در حال حاضر در حوزه علم تخیلی قرار دارد.

شبیه‌سازی انسان و استفاده از سلول‌های بنیادی برای جوان‌سازی یا دستیابی به نامیرایی از طریق پیشرفت‌های فناوری سلول‌های بنیادی، یکی از موضوعات مهم و پیچیده در علم پزشکی و بیوتکنولوژی است که جنبه‌های مختلف علمی، اخلاقی، و فلسفی را دربر می‌گیرد.

جنبه‌های مختلف علمی، اخلاقی، و فلسفی شبیه‌سازی و نامیرایی

1. شبیه‌سازی انسان

شبیه‌سازی به معنای ایجاد یک نسخه ژنتیکی مشابه از یک فرد است. شبیه‌سازی موجودات زنده، به‌ویژه پستانداران، تا حدودی موفقیت‌آمیز بوده است. در حال حاضر، فناوری شبیه‌سازی موجوداتی مانند گوسفند (مانند گوسفند دالی) به موفقیت رسیده است، اما این بدان معنا نیست که می‌توان با استفاده از آن‌ها روند پیری را به طور کامل متوقف کرد یا انسان را نامیرا ساخت.

شبیه‌سازی انسان به دلیل چالش‌های اخلاقی و قانونی و همچنین پیچیدگی‌های بیولوژیکی، هنوز در مراحل تحقیقاتی است و در بسیاری از کشورها محدود یا ممنوع است. شبیه‌سازی انسان از منظر اخلاقی نگرانی‌هایی؛ مانند: حقوق فردی، هویت، و پیامدهای اجتماعی به همراه دارد.

توضیح بیشتر آن که فرآیند شبیه‌سازی، شامل دو نوع اصلی است

الف. شبیه‌سازی تولیدمثلی

ایجاد یک انسان کامل که از نظر ژنتیکی با فرد دیگری یکسان است. این نوع شبیه‌سازی به دلیل نگرانی‌های اخلاقی و قانونی در بسیاری از کشورها ممنوع است

ب. شبیه‌سازی درمانی

2. استفاده از سلول‌های بنیادی برای تولید بافت‌ها و اندام‌های انسانی جهت درمان بیماری‌ها. این نوع شبیه‌سازی در حال تحقیق‌وتوسعه است و امید می‌رود که در آینده بتواند به درمان بیماری‌های مختلف کمک کند.
3. جوان‌سازی و نامیرایی

استفاده از سلول‌های بنیادی برای جوان‌سازی و افزایش طول عمر نیز یکی از حوزه‌های تحقیقاتی فعال است. فناوری سلول‌های بنیادی امکان جوان‌سازی برخی از بافت‌های بدن و ترمیم آسیب‌های ناشی از بیماری یا پیری را فراهم می‌کند. از طریق استفاده از سلول‌های بنیادی، دانشمندان توانسته‌اند برخی از بافت‌ها و اندام‌ها را در بدن بازسازی کنند. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده امکان بهبود سلامتی و افزایش طول عمر افراد است، اما دستیابی به جوان‌سازی کامل و دائمی انسان هنوز به‌صورت قطعی امکان‌پذیر نشده است. بنابراین، هنوز راه زیادی تا دستیابی به تکنولوژی‌هایی که بتوانند به طور کامل جوان‌سازی یا نامیرایی را ممکن کنند، باقی مانده است.

4. نامیرایی (عدم مرگ)

تکنولوژی سلول‌های بنیادی و دیگر علوم زیستی می‌توانند به طور نظری به افزایش طول عمر و جلوگیری از برخی بیماری‌ها کمک کنند، اما نامیرایی کامل یک مفهوم پیچیده است که نه‌تنها به تکنولوژی، بلکه به جنبه‌های فلسفی، معنوی، و اخلاقی نیز بستگی دارد. از نظر علمی، چالش‌های زیادی در مقابله با فرایندهای طبیعی مرگ؛ مانند: تخریب سلول‌ها و عوامل ژنتیکی وجود دارد که هنوز راهکار جامعی برای حل آن‌ها ارائه نشده است.

بنابراین، در حال حاضر «شبیه‌سازی کامل انسان» و «نامیرایی»، از طریق فناوری سلول‌های بنیادی به‌طور کامل ممکن نیست، اما این فناوری در مسیر پیشرفت قرار دارد و می‌تواند در آینده نزدیک، نقش مهمی در درمان بیماری‌ها و بهبود سلامت افراد داشته باشد.

چالش‌ها و محدودیت‌ها فناوری شبیه‌سازی و نامیرایی

1. «چالش‌های پیچیدگی‌های علمی و فنی»

هنوز بسیاری از جنبه‌های علمی این فناوری‌ها ناشناخته است و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.

الف. «دشواری تمایز سلول‌ها»:

هرچند سلول‌های بنیادی پتانسیل تبدیل به انواع مختلف سلول‌های بدن را دارند، اما کنترل دقیق فرایند تمایز سلول‌ها به نوع خاصی از سلول‌ها (مثلاً سلول‌های عصبی یا قلبی) چالش‌برانگیز است و ممکن است نتایج غیرمنتظره‌ای به دنبال داشته باشد.

   ب. «نگهداری و کشت سلول‌ها»:

رشد و نگهداری سلول‌های بنیادی در محیط آزمایشگاهی نیاز به شرایط بسیار دقیق و کنترل‌شده دارد و هر گونه نقص در این فرایند می‌تواند منجر به مشکلاتی نظیر آلودگی سلول‌ها یا عدم موفقیت در تمایز آن‌ها شود.

2. «چالش‌های اخلاقی»

مسائل اخلاقی مرتبط با شبیه‌سازی انسان و استفاده از سلول‌های بنیادی همچنان موضوع بحث‌های گسترده‌ای است. نگرانی‌هایی در مورد سوءاستفاده احتمالی از این فناوری وجود دارد.

الف. «جنین‌های انسانی»:

به‌دست‌آوردن سلول‌های بنیادی از جنین‌ها (سلول‌های بنیادی جنینی) باعث بروز بحث‌های اخلاقی شده است، زیرا نیاز به تخریب جنین‌های انسانی برای استخراج این سلول‌ها وجود دارد. بسیاری از افراد و گروه‌ها معتقدند که این کار با حقوق انسانی جنین‌ها مغایرت دارد.

ب. «شبیه‌سازی درمانی»:

برخی از تکنیک‌های مورد استفاده در سلول‌های بنیادی به تکنولوژی‌های شبیه‌سازی مرتبط هستند که نگرانی‌های اخلاقی در مورد امکان شبیه‌سازی انسان و استفاده نادرست از این فناوری را برانگیخته است.

3. «چالش‌های قانونی و مقرراتی»

در مجموع، تحقیقات سلول‌های بنیادی بر روی ترمیم بافت‌ها و اندام‌های آسیب‌دیده متمرکز است، نه شبیه‌سازی کامل انسان. تحقیقات بیشتر بر افزایش طول عمر سالم و بهبود کیفیت زندگی متمرکز است. اگرچه پیشرفت‌های قابل توجهی در این زمینه‌ها صورت گرفته است، اما هنوز راه طولانی تا دستیابی به تکنولوژی‌هایی که بتوانند به طور کامل شبیه‌سازی انسان، جوان‌سازی یا نامیرایی را ممکن کنند، باقی مانده است و چنین ادعاهایی غیرعلمی محسوب می‌شوند.

 قوانین و مقررات مختلفی در کشورهای مختلف وجود دارد که استفاده از این فناوری‌ها را محدود می‌کند.

الف. «قوانین محدودکننده»

در برخی کشورها، استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی محدود یا ممنوع است. قوانین و مقررات مرتبط با استفاده از سلول‌های بنیادی به دلیل نگرانی‌های اخلاقی و فرهنگی متفاوت است و این موضوع می‌تواند پیشرفت تحقیقات را محدود کند.

ب. «حق ثبت اختراعات و حقوق مالکیت»

مالکیت معنوی سلول‌های بنیادی، تکنیک‌های مربوط به آن، و دسترسی به این فناوری برای افراد و سازمان‌ها نیز به‌عنوان چالشی حقوقی و تجاری مطرح است.

4. «چالش پیچیدگی مغز»

مغز انسان پیچیده‌ترین عضو بدن است و حاوی میلیاردها سلول عصبی است که به‌صورت شبکه‌ای پیچیده به هم متصل شده‌اند. ایجاد یک مغز شبیه‌سازی شده که دارای هوشیاری، حافظه و شخصیت باشد، بسیار دشوار است.

5. «چالش عوامل محیطی و ژنتیکی»

پیری تحت‌تأثیر عوامل متعددی از جمله ژنتیک، سبک زندگی، محیط‌زیست و عوامل تصادفی قرار دارد؛ بنابراین، حتی اگر بتوانیم روند پیری سلول‌ها را کند کنیم، باز هم عوامل دیگری بر طول عمر تأثیرگذار خواهند بود.

6. «چالش‌های درمانی»

الف. «احتمال سرطان»

سلول‌های بنیادی جنینی توانایی تمایز به انواع سلول‌های مختلف بدن را دارند، اما همین ویژگی می‌تواند منجر به رشد غیرقابل‌کنترل سلول‌ها شود که به تشکیل تومورها و سرطان‌ها منجر می‌شود. در برخی موارد، سلول‌های بنیادی ممکن است به‌صورت غیرقابل‌کنترل تکثیر شده و تومور ایجاد کنند.

   ب. «رد ایمنی»

در پیوند سلول‌های بنیادی، به‌ویژه سلول‌های بنیادی جنینی یا مزانشیمی، ممکن است سیستم ایمنی بدن گیرنده این سلول‌ها را به‌عنوان اجسام خارجی شناسایی کرده و آن‌ها را رد کند. این موضوع نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی را افزایش می‌دهد که خود دارای عوارض جانبی مختلفی است.

7. «چالش هزینه‌های تحقیق و درمان»

فرایندهای مرتبط با تحقیق‌وتوسعه سلول‌های بنیادی بسیار هزینه‌بر است و درمان‌های مبتنی بر این سلول‌ها نیز برای بیماران بسیار گران‌قیمت هستند. این موضوع باعث می‌شود که دسترسی به این نوع درمان‌ها برای همه اقشار جامعه ممکن نباشد.

8. «چالش عوارض جانبی طولانی‌مدت»

بسیاری از درمان‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی هنوز در مراحل اولیه تحقیقاتی هستند و اثرات بلندمدت این درمان‌ها بر روی بدن و سلامت افراد هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است. نگرانی‌هایی درباره احتمال مشکلات غیرمنتظره در طولانی‌مدت وجود دارد.

9. «چالش پیچیدگی تنظیم فرآیند تولید و استفاده: استانداردسازی تولید»

یکی از چالش‌های فنی و قانونی مهم، استانداردسازی فرایند تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی است. بدون وجود پروتکل‌های روشن و استاندارد، ممکن است درمان‌های مبتنی بر این سلول‌ها در هر مرکز درمانی با نتایج و کیفیت متفاوتی انجام شود.

به‌طورکلی، هرچند فناوری سلول‌های بنیادی پتانسیل بسیار بالایی برای درمان بیماری‌های مختلف و بهبود کیفیت زندگی دارد، اما چالش‌های علمی، اخلاقی، قانونی، و مالی هنوز مانع از به‌کارگیری گسترده و کامل این فناوری در سطح جهانی شده‌اند.

10. چالش‌های فنی

الف. کنترل دقیق تمایز سلول‌های بنیادی به انواع سلول‌های مورد نظر دشوار است؛

خطر تشکیل تومور در صورت تزریق سلول‌های تمایز نیافته وجود دارد؛

احتمال پس‌زدن سلول‌های پیوندی توسط سیستم ایمنی بدن وجود دارد.

[۱]. برای اطلاعات بیشتر، می‌توانید به منابع زیر مراجعه کنید: ۱. «سایت‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی»: بسیاری از دانشگاه‌های علوم پزشکی در ایران دارای سایت‌هایی هستند که اطلاعات کاملی در مورد تحقیقات و درمان با سلول‌های بنیادی ارائه می‌دهند؛ ۲. «سایت‌های بانک‌های خون بندناف»: این سایت‌ها اطلاعاتی در مورد نحوه ذخیره سلول‌های بنیادی خون بندناف و کاربردهای آن ارائه می‌دهند؛ ۳. «مقالات علمی»: مقالات علمی منتشر شده در مجلات معتبر، اطلاعات جامعی در مورد آخرین پیشرفت‌ها در زمینه سلول‌های بنیادی ارائه می‌دهند.