اشاره: در نشست تخصصی با موضوع «بایسته‌های روشی تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی»، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، رئیس قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با باورهای انحرافی، بر اهمیت جایگاه «روش» در پیاده‌سازی معارف دینی در فرهنگ عمومی تأکید کرد. وی این فرآیند را پلی میان نظریه‌پردازی و زندگی واقعی دانست و از کم‌توجهی به این حوزه سخن گفت.
رئیس قطب تعمیق ایمان دینی سه آسیب اصلی نظام معرفتی سنتی را زبان نخبگانی و غیرقابل فهم برای عموم، نگاه حداقلی و مفهومی بدون تبیین کاربردی در زندگی و غلبه رویکرد تطبیقی-هویتی معرفی کرد.
وی با نقدی بر نظام خطی آموزش دینی، نظام شبکه‌ای معارف دینی را که در هم طنیده اخلاق، عقاید و احکام برشمرد و بازتعریف ایمان به عنوان فرایند تشکیکی، تمایز میان مسئله و نیازهای واقعی انسان و لزوم بهره‌گیری از علوم انسانی مانند فرهنگ‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی و رسانه‌شناسی را پیش‌نیازهای کاربردی‌سازی معارف دانست.
پنجاه وهشتمین نشست از سلسله جلسات تخصصی «یکشنبه‌های روش»، روز یکشنبه ۳۰ شهریور ماه ۱۴۰۴ با ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی و با موضوع «بایسته‌های روشی تبدیل معارف اسلامی به فرهنگ عمومی» برگزار شد. این نشست علمی، با استقبال پژوهشگران، اساتید حوزه و دانشگاه و علاقه‌مندان به مطالعات دینی و فرهنگی، به همت پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر و با همکاری میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار گردید.
در آغاز جلسه، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدکاظم حقانی‌فضل، دبیر علمی نشست، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضرین به تشریح اهمیت و هدف برگزاری این نشست علمی پرداخت.
مدیر دانشنامه فقه معاصر در مقدمه خود با تأکید بر جایگاه بنیادین «روش» در هر نوع فعالیت اجتماعی، فرهنگی و علمی، اظهار داشت: «روش، نه یک مسئله فرعی، بلکه رکن اصلی در تحقق هر دانشی است. حتی اگر عالمان یک علم به‌صورت آگاهانه از روش خاصی بهره نبرند، اما در عمل از یک روش واحد و مشخص پیروی می‌کنند».
حجت‌الاسلام و المسلمین حقانی‌فضل با اشاره به تمرکز پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر و میز توسعه علوم اسلامی بر موضوع روش در دو فصل اخیر (بهار و تابستان)، افزود: «در فرآیند عمومی‌سازی معارف اسلامی، گزاره‌های دینی و فقهی نمی‌توانند بدون پشتوانه روشی دقیق، به عرصه فرهنگ عمومی راه یابند. در دنیای جدید با تحولات گسترده‌ای در تلقی انسان و جامعه مواجه هستیم که روش‌های گذشته دیگر پاسخگوی نیازهای امروز نیستند. ناکامی برخی از سیاست‌ها و اقدامات فرهنگی نظام جمهوری اسلامی در تحقق اهداف دینی، گاه نه به ضعف محتوا، بلکه به ضعف در روش بازمی‌گردد و حتی روشن نبودن مسیر روشی، سبب شده است تا برخی اقدامات نتیجه‌ای معکوس داشته باشند».
دبیر علمی نشست با معرفی حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی، به سوابق علمی ایشان اشاره کرد و افزود: «ایشان از اندیشمندان برجسته‌ای هستند که پروژه‌های متعددی را در حوزه عرفی شدن و سکولار شدن دین هدایت کرده‌اند؛ مسائلی که ارتباط مستقیمی با بحث عمومی‌سازی و نهادینه‌سازی معارف دینی دارند. همچنین به دلیل پژوهش‌های گسترده در حوزه میراث اهل‌بیت (علیهم السلام)، می‌توانند پیوند میان سنت‌های دینی و نیازهای فرهنگی معاصر را به خوبی تبیین کنند».
وی در ادامه، این حضور را فرصتی مغتنم برای بررسی دقیق‌تر روش‌های مؤثر در ترویج فرهنگ دینی در جامعه دانست و ابراز امیدواری کرد که این نشست، زمینه‌ساز تحولات فکری و روشی در این عرصه شود.
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، رئیس قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با باورهای انحرافی با موضوع «مبانی و چارچوب‌های روش‌شناسی در کاربردی‌سازی معارف دینی» به ارائه بحث پرداخت.
وی با تاکید بر جایگاه محوری «روش» در فرآیند تولید و پیاده‌سازی علم، به ضرورت تبیین سازوکارهای مشخص در نهادینه‌سازی معارف دینی در حوزه فرهنگ اشاره کرد و اظهار داشت: «سخن گفتن از پیاده‌سازی و توسعه معارف دینی در عرصه عمل، یعنی قرار دادن دو میدان کاملاً متمایز – نظریه‌پردازی و زندگی واقعی – در کنار یکدیگر و تلاش برای ساخت پلی میان این دو».
ایشان با بررسی تجارب محدود جهانی، به کم‌توجهی به این حوزه در سطح بین‌المللی اشاره کرد و از جمله رشته‌هایی مانند «الهیات کاربردی» در مسیحیت نام برد که تلاشی موازی برای حضور آموزه‌های دینی در زندگی روزمره به شمار می‌آید. وی با بیان اینکه «در ادبیات علمی غرب، تجربیات میدانی و مجلات تخصصی متعددی حول این موضوع شکل گرفته»، افزود: «با این حال، هنوز به نقطه اتکای قابل اطمینانی در این حوزه نرسیده‌اند. از این‌رو ما نیز در مسیر روش‌شناسی فرهنگ‌سازی، نیازمند یک جهش فکری و ساختاری هستیم».
آسیب‌شناسی معرفت دینی در سنت اسلامی
در بخش بعدی سخنرانی، حجت‌الاسلام و المسلمین سبحانی به بررسی انتقادی ساختار سنتی دانش‌های عقلی و کلامی در حوزه‌های علمیه پرداخت و با تأکید بر سه آسیب عمده در نظام معارف دینی، خاطرنشان کرد:
- زبانی نخبگانی و آکادمیک:
معارف دینی عمدتاً در قالبی تخصصی، مفهومی و دشوار ارائه می‌شوند و برای عموم مردم قابل فهم و کاربردی نیستند. این زبان به جای پیوند با زندگی، صرفاً در حلقه‌های نخبگانی محدود شده است.
- نگاه حداقلی و مفهومی:
بسیاری از آثار کلامی ما به دنبال اثبات اصول کلی دین هستند (مانند توحید، نبوت، امامت) بدون آن‌که لوازم این مفاهیم را در زندگی روزمره تبیین کنند.
- غلبه رویکرد تطبیقی و مهاجرتی:
بخش زیادی از دانش کلام در تاریخ اسلام در موقعیت دفاع از هویت اقلیت (شیعه) در برابر اکثریت شکل گرفته و به همین دلیل، نگاه آن بیشتر اثباتی و هویتی بوده تا کاربردی و تحولی.
نقد روش خطی در آموزش معارف دینی
وی همچنین نظام خطی رایج در آموزش اعتقادات دینی را یکی از موانع جدی کاربردی‌سازی معرفت دینی دانست. ایشان با اشاره به روش «مبناگرایی و منطق قیاسی، افزود: اینکه فرد برای فهم یک مسئله ساده اعتقادی، باید از مباحث هستی‌شناسی شروع کند و به توحید و نبوت و… برسد، نشان از یک سیستم خشک و ناکارآمد دارد که در انتقال دین به زندگی امروز ناتوان است».
رئیس قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با باورهای انحرافی در مقابل، بر نظام شبکه‌ای معارف دینی تأکید کرده و آن را راهگشای تحول دانست. به باوری وی، قرآن کریم نیز بر این روش استوار است؛ چنان‌که در آن، اخلاق، عقاید، احکام و سبک زندگی درهم‌تنیده‌اند و تفکیکی میان نظر و عمل وجود ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در بخش پایانی ارائه خود، به طرح چند پیش‌نیاز کلیدی در مسیر تدوین روش‌شناسی کاربردی‌سازی معارف دینی پرداخت:
- • بازتعریف ایمان به‌عنوان یک مقوله تشکیکی:
وی خاطرنشان کرد: ایمان و دینداری دارای مراتب است و نباید بسته‌ای از اعتقادات فرض شود که افراد یا کاملاً آن را دارند یا ندارند. برای تحقق تحول، باید فرایند رشد تدریجی را پذیرفت. پیامبر اسلام نیز از همین مسیر، جامعه جاهلی را به جامعه مؤمن بدل کرد».
- • حرکت از مسئله به نیاز:
به اعتقاد حجت‌الاسلام و المسلمین سیحانی در روش تحول باید میان «مسائل» و «نیازها» تفاوت قائل شد. نقطه اتصال معرفت با واقعیت، نیازهای وجودی انسان است که از دل مسائل واقعی او بیرون می‌آید. بدون شناسایی دقیق نیاز، روش‌های تحول‌ساز ناکارآمد خواهند بود.
- • ضرورت تکیه بر دانش‌های مکمل:
وی تاکید کرد که برای نهادینه‌سازی فرهنگ دینی، تنها داشتن معارف نظری کافی نیست، بلکه نیازمند بهره‌گیری از علوم انسانی روز همچون:
-
- فرهنگ‌شناسی، به معنای شناخت دقیق ساختارها و سازوکارهای فرهنگ
- روان‌شناسی اجتماعی، برای تحلیل تعامل انسان و محیط
- رسانه‌شناسی، به عنوان ابزار اصلی تأثیرگذاری در جهان امروز
حجت‌الاسلام و المسلمین سبحانی در پایان با تأکید بر ضرورت بازسازی دستگاه معرفتی، خاطرنشان کرد:«برای ورود به حوزه کاربردی‌سازی معارف، نخست باید ساختار ذهنی و روشی ما در حوزه کلام و معارف دینی دگرگون شود؛ از خطی به شبکه‌ای، از ذهنی به عینی، از آکادمیک به اجتماعی. این یک تغییر بنیادین است، نه یک اصلاح سطحی».
پس از ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین سبحانی، فضای جلسه به پرسش و پاسخ اختصاص یافت؛ حاضران نیز با طرح پرسش‌هایی متنوع، به تعمیق مباحث مطرح‌شده پرداختند.
در این قسمت ضرورت میان‌رشته‌ای بودن دانش مربوط به تبدیل معارف دینی به فرهنگ عمومی بیان و از حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی پرسید شد که آیا دانش خاصی مسئولیت محوری این فرآیند را دارد؟ ایشان پاسخ داد که چنین دانشی باید شکل بگیرد و نقش هماهنگ‌کننده داشته باشد، اما این مسئولیت به‌تنهایی از عهده یک دانش خاص برنمی‌آید و نیازمند وفاق و همکاری میان رشته‌هاست.
در پرسش بعدی، موضوع جمع‌بندی نگاه «منظومه‌ای» به دین و تخصص‌گرایی مطرح شد. حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی پاسخ‍‌داد که جامع‌نگری و تخصص‌گرایی تعارضی با هم ندارند بلکه می‌توان با طراحی ساختارهای مشترک، هر دو را همزمان حفظ کرد. ایشان نظام دانش دینی را مانند درختی دانست که هر شاخه و برگ آن وظیفه خاص خود را دارد.
پرسش‌های دیگر به موضوعاتی از جمله دینداری به‌مثابه فرایند رشد، نسبت فقه با نظام شبکه‌ای دین، طراحی دانشی نوین در حوزه فرهنگ‌شناسی اسلامی و نقد مهندسی فرهنگی خشک اختصاص داشت که رئیس قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با باورهای انحرافی با دقت و نکته‌سنجی به آن‌ها پاسخ گفت.
در پایان این جلسه، استاد سبحانی تأکید کردند:
- • فرهنگ، پدیده‌ای فراتر از فقه و فلسفه و تاریخ است؛
- • باید نهاد علمی مستقلی برای آن شکل بگیرد؛
- • با نگاهی فرایندی، شبکه‌ای و میان‌رشته‌ای به دین، می‌توان معارف دینی را در زندگی مردم جاری کرد؛
- • فقه باید از نگاه خطی خارج شده و به طراحی نظام‌های عملیاتی برای زندگی دیندارانه روی آورد؛
- • حوزه باید در طراحی علوم انسانی اسلامی، به نقش فرهنگ، به عنوان یک میدان زنده.