اشاره: چند دهه‌ای می‌شود که بشر به طور نسبی از دنیای صحبت‌های چهره‌به‌چهره خداحافظی کرده و بیشتر ترجیح می‌دهد امورات خود را در انواع‌واقسام شبکه‌های مجازی بگذارند تا اینکه وقتش را به خانواده و دوستانش اختصاص داده و ساعتی را با آنان سپری کند؛ در واقع ارتباطات و تکنولوژی در کنارِ اینکه بسیاری از امور را تسهیل کردند اما مانعی برای ارتباطات بشری شده‌اند.
شاید تا دیروز کسی فکر نمی‌کرد که حضور برخی افراد در فضای مجازی سبب جدایی‌ها، اختلافات، سوءتعبیرها و در پاره از موارد کلاهبرداری‌ها شود؛ یک علت شاید این باشد که همواره بر اساس سنتی نانوشته در کشور ما قبل از آنکه یک تکنولوژی به بازار وارد شود، فرهنگ استفاده صحیح از آن جا نمی‌افتد، به هر صورت اتفاقاتی نظیر آنچه که ذکر شد به وقوع پیوسته و می‌پیوندد و شاهد بروز انواع‌واقسام بی‌اخلاقی‌ها هستیم.
اهمیت موضوع از این نظر دوچندان می‌شود که ما در کشوری اسلامی زندگی می‌کنیم که نظام حاکم بر آن و نیز فرهنگ مردمش از آموزه‌ها و فقه اسلام ریشه گرفته است، طبیعتاً هر شخصی حتی اگر اندک اعتقادی به آداب دینی داشته باشد، سعی می‌کند که حتی در فضای مجازی اصولی را رعایت کرده و به معنای واقعی کلمه مسلمان باشد و آن‌چنان که خود را مکلف به امور دینی در دنیای واقعی می‌داند، در دنیای مجازی نیز به همان اندازه خود را مسئول بداند.
در راستای بررسی این مباحث و به‌ویژه ضرورت استخراج و عرضه فقه فضای مجازی با تنی چند از کارشناسان به گفت‌وگو پرداخته‌ایم که در ادامه حاصل آن تقدیم حضورتان می‌شود:
حجت‌الاسلام سید محمود مرتضوی هشترودی با اشاره به اهمیت استخراج، عرضه و تبیین فقه فضای مجازی، اظهار کرد: برای‌آنکه به لزوم فقه مجازی پی ببریم، نخست باید تعریفی از فضای مجازی و فقه داشته باشیم. فقه یعنی راه و روش زندگی‌کردن قبل از تولد تا بعد از مرگ. به بیان دیگر گستره فقه برای یک انسان از قبل از تولد تا بعد از مرگش را در بر می‌گیرد.
دبیر انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه قم در ادامه گفت: فقه به‌تنهایی شامل سه بخش می‌شود: فقه اکبر که در اصطلاح به آن کلام و عقاید می‌گوییم، فقه اوسط که به آن علم اخلاق عملی و نظری می‌گوییم و دیگری فقه اصغر است که به آن مسایل عملیه می‌گوییم، اما عنوان کلی «فقه» را بر همان فقه اصغر بار می‌کنند که رساله عملیه نیز بر همان اساس نوشته می‌شود.
این پژوهشگر اضافه کرد: اگر بخواهیم نسبت به مسائلی نظیر فضای مجازی، رسانه، علوم اینترنتی و نظیر آن فعالیتی داشته باشیم که البته باید هم داشته باشیم، باتوجه‌به اینکه فقه، منشور زندگی است لذا وجوب ورود آن به مسایل فضای مجازی از این جا حاصل می‌شود، پس باید مسئله‌شناسی و موضوع‌شناسی کرده و به‌تناسب موضوعات به‌تدریج مسایل و احکام استخراج شود.
مرتضوی هشترودی با بیان اینکه فضای مجازی را نباید دست‌کم گرفت و این محیط صرفاً مجازی نیست، گفت: بلکه اتفاقاً فضای واقعی است و اصطلاحاً به آن مجاز می‌گویند، فضایی که در طول ۲۴ ساعت افراد در آن حضور دارند و نقل‌وانتقالات و معاملات و مسایل کوچک و بزرگ در آن اتفاق می‌افتد، مَجاز نیست، مَجاز به معنای چیزی است که وجود نداشته باشد و در عالم ذهن و توهم و خیال باشد، و این در حالی است که این فضا حقیقت است.
وی با بیان اینکه خدایی که در فضای مجازی است همان خدایی است که در حقیقت هم هست، افزود: اگر در فضای مجازی مسئله‌ای را به‌دروغ به دیگری نسبت دهم همان بحث تهمت می‌شود، یا اگر به‌دروغ نشر دهیم می‌شود نشر اکاذیب؛ در عالم حقیقت این سخن‌پراکنی‌ها و نشر اکاذیب محدود می‌شد اما در فضایی به نام فضای مجازی گستره وسیع است در نتیجه نیاز است تا فقیه باتوجه‌به این فضا حکم جامعی را بر این مسایل بنویسد.
همچنین «سید علیرضا آل داود» با بیان اینکه متأسفانه هنوز رساله فقه فضای مجازی نداریم، اظهار کرد: باوجوداینکه سال‌های متمادی از ورود اینترنت به کشور گذشته بحث بسیار مهم فقه فضای مجازی در کشور بسیار مغفول مانده درحالی‌که آموختن احکام شرعی فقه فضای مجازی واجب و ضروری است.
این مدرس سواد رسانه‌ای ادامه داد: یکی از مشکلات جدی امروز فضای مجازی که بی‌اخلاقی و انواع منکرات در آن به‌وفور دیده می‌شود، عدم رعایت احکام فقهی واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح است درحالی‌که اگر این احکام رعایت شود به ارتقای اخلاق و نائل‌شدن به جامعه مدنی و تمدن اسلامی در این فضا منجر می‌شود.
وی تصریح کرد: به‌عنوان‌مثال اگر به کسی یا افرادی در فضای مجازی تهمت زده شود، یا در این فضا پشت سر کسی غیبت شود و یا افراد مرتکب انجام سایر گناهان کبیره شوند وظیفه سایر مخاطبان در این فضا است که نهی‌ازمنکر کرده و واجب است در چنین شرایطی از فردی که حقش تضییع شده دفاع نمایند و آبرویش را حفظ کنند.
پژوهشگر رسانه با بیان اینکه متأسفانه به دلیل عدم وجود فقه فضای مجازی و کم‌کاری نهادهای متولی در این زمینه ما با مشکلات بسیاری روبرو شده‌ایم، ابراز کرد: استفاده صحیح از فضای مجازی مشروط به دو قید سالم بودن و استفاده به میزان موردنیاز است اما در فضای امروزی کشور به دلیل فقر سواد رسانه‌ای، مسئولان و مردم به این دو اصل طلائی توجه ویژه نمی‌کنند.
آل داود با تأکید بر اینکه در جهان امروز ما با مباحث مهم جمع‌آوری بیگ‌دیتا (داده‌های انبوه) و دیتا ماینینگ (داده‌کاوی و پردازش اطلاعات) روبرو هستیم، ابراز کرد: طبق آیات قرآن و مباحث فقهی، باز کردن راه هر نوع تسلط کفار بر مسلمین حرام شمرده شده است و متأسفانه امروز با سرقت اطلاعات از مردم مسلمان ما توسط پیام‌رسان‌ها نظیر تلگرام با فیلترشکن‌هایش و منصوبینش و شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام و دیگر سرویس‌های مرتبط با فضای مجازی شاهد این هستیم که قاعده نفی سبیل به طور واضح و آشکار نقض شده است و کفار با تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده انواع ضربه‌ها مانند ضربه‌های امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به ما وارد می‌کنند.
این پژوهشگر فضای مجازی با تأکید بر اینکه عدم تبیین احکام در حوزه منکرات یکی از دلایل فراگیرشدن آن در جامعه است، خاطرنشان کرد: این تبیین باید با تبلیغ و روش‌های نوین اقناعی انجام شده و باید مردم را با زبان روز با این احکام آشنا کنیم که این امر بر عهده نهادهای نظارتی و حکومتی و آموزشی است.
اما حجت‌الاسلام محمد کهوند، پژوهشگر عرصه فضای مجازی و رسانه نیز طی سخنانی اظهار کرد: به‌صورت کلی فقه موجود که در اختیار داریم فقهی است که در تمامی مسایل و موضوعات دخالت نمی‌کند، در واقع فقیه موضوع‌شناسی را به کارشناس می‌سپارد و تطبیق آن موضوع‌شناسی با مبانی را به عهده مکلف می‌گذارد. مثلاً در بحث موسیقی، فقیه نمی‌گوید می‌گوید موسیقی لهوی حرام است.
این استاد ادامه داد: برای مثال سؤال می‌شود که آیا این امکان هست که در یک شبکه اجتماعی خاص مانند تلگرام، توییتر و یا اینستاگرام فعالیت کنیم؟ در پاسخ به این سؤال روش کار فقیه این نیست که برود موضوع‌شناسی کند و ببیند که این شبکه اجتماعی خارجی چه آثار و پیامدی دارد و آن را چه کسی تأسیس کرده و هدفش از تأسیس آن چیست و اگر کسی عضو آن شود، صرف عضویتش چه تبعاتی دارد، بلکه فقیه حکم کلی می‌دهد و می‌گوید اگر موجب اعانه ظالم باشد و یا موجب شود فرد دچار فساد شود و یا فرد به‌قصد گناه وارد شبکه شود، حرام است والا اشکالی ندارد.
وی ادامه داد: عموم مکلفانی که این حکم فقیه را می‌شنوند، افرادی هستند که خود موضوع شناس نیستند و نمی‌دانند که آیا برای مثال عضویت در شبکه‌هایی مثل تلگرام، توییتر و اینستاگرام شامل این مصادیق (مثلاً اعانه ظالم) می‌شوند یا خیر.
این پژوهشگر تصریح کرد: بسیاری از فعالان فضای مجازی می‌گویند ما در شبکه‌های اجتماعی خارجی فعالیت فرهنگی – سیاسی می‌کنیم و همین فعالیت باعث می‌شود که به دشمن ضربه وارد کنیم، و این کار ما نه‌تنها اعانه بر ظالم نیست، که مبارزه با ظالم است!
وی گفت: این‌گونه است که برای عمل به فتوای فقیه، ده‌ها مشکل ایجاد می‌شود؛ عده‌ای می‌گویند نباید وارد شبکه‌های اجتماعی خارجی شد و عده‌ای می‌گویند، مانعی ندارد. در فقه فضای مجازی با رویکرد اجتماعی و حکومتی، کارشناس فضای مجازی باید فقیه باشد و مسایل را جامع نگاه کند تا خروجی فتاوای او مانند بانکداری فعلی کشورمان نشود.
کهوند اظهار کرد: در فقه فضای مجازی با رویکرد حکومتی و اجتماعی ما نه‌تنها مسایل را به‌صورت تجزیه‌ای نگاه می‌کنیم بلکه به ترکیب و ارتباط این عناصر با هم نیز نظر داریم. برای مثال زمانی که یک شبکه اجتماعی وارد کشور می‌شود اثرات اقتصادی و امنیتی و سیاسی و فرهنگی متعددی را بر جای می‌گذارد که باید مورد توجه قرار بگیرد. همچنین به این نکته توجه می‌شود که آیا می‌توانیم این فضا را کنترل کنیم یا خیر؟ آیا شأن ما این است که صرفاً کاربر باشیم، آن هم کاربر تحت سلطه یا اینکه همانند کشورهای پیشرو در این عرصه باید وارد بعد حاکمیتی نیز بشویم؟ این موارد ذیل بحث فقه فضای مجازی بررسی می‌شود.
وی در پایان خاطرنشان کرد: خروجی فقه فضای مجازی با رویکرد اجتماعی، مسلماً وضعیت فعلی نخواهد بود که موشک مجازی دشمن (فیس‌بوک، تلگرام، توییتر و اینستاگرام) تا خصوصی‌ترین مسائل مردم کشورمان بُرد مؤثر داشته باشد، بلکه همانند جنگ فیزیکی که اساساً اجازه ورود دشمن به خاکمان را نمی‌دهیم و مرز جنگ را به صدها کیلومتر دورتر از مرزهایمان کشانده‌ایم، موشک مجازی‌مان (ایتا، بله، گپ، سروش، پارسی‌جو و امثال آن) باید چند هزار کیلومتر آن‌طرف‌تر برد مؤثر داشته باشد و کاربران دیگر کشورها را نیز به خود جذب کند.
منبع: خبرگزاری شبستان