فهرست مطالب
اشاره
«کتاب «القضاء من کتاب تحقیق الدلائل فی شرح تلخیص المسائل» اثر حاج ملاعلی کنی طهرانی است که به همت گروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در ۵ جلد منتشر شده است. این کتاب از آثار گران‌سنگی است که در موضوع قضا به زبان عربی نگاشته شده و شیخ آقابزرگ تهرانی در توصیف آن گفته است: «این کتاب بنا بر تمام اقوال کسانی که آنها را درک کرده‌ایم، از جواهر، دقیق‌تر و استوارتر است». نوشته حاضر، گزارش اجمالی از محتوای این اثر گران‌سنگ است.
مشخصات کتاب
کتاب القضاء من کتاب تحقیق الدلائل فی شرح تلخیص المسائل، ۵ جلد؛ کنی طهرانی، مولی علی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، مجلدات ۱ و ۲: ۱۳۹۷، مجلدات ۳ و ۴: ۱۳۹۸ و جلد ۵: ۱۳۹۹ شمسی، گالینگور.
محتوا و ساختار کتاب
اصل این اثر، در قطع رحلی به چاپ رسیده که استفاده آن برای فضلا، طلاب و اساتید کمی دشوار است؛ همچنین به دلیل چاپ محدود و وجود برخی از اصطلاحات اشتباه در اصل این اثر، گروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بر آن شدند تا آن را تصحیح، تحقیق و احیا کنند. چون این کتاب نتیجۀ تلاش علمی و چکیدۀ آموزه‌های فقیهان شیعه در مسائل قضاء است که در این کتاب تجمیع شده است.
«کتاب‌القضاء»، جامع تمام مباحث قضایی و دربردارنده موضوعاتی اعم از معنای قضا و قضاوت، احکام قضا، وجوب قضاوت، شروط قاضی، راه‌های ثبوت ولایت بر قضا، آداب قضاوت، ارتزاق قاضی، طرق و راه‌های اثبات دعوا، صدور حکم و کیفیت آن، شهود و بینه، اقرار، قسم، قضاوت بر غایب و… است.
این اثر از دیدگاه صاحب‌نظران، یکی از بهترین متون فقهی در موضوع قضاوت و قضا است. مؤلف این کتاب از رجال فقهی و علمی و تحصیل‌کردۀ حوزه علمیه نجف و از شاگردان برجسته فقیه بزرگ صاحب جواهر است که پس از برگشتن به تهران، از جایگاه ممتاز و مرجعیت علمی، سیاسی و اجتماعی در زمان حکومت قاجار برخوردار بود.
محتوای جلد اول
مقدمه، مقصد اول: بیان احکام قضاء و توابع آن که شامل چهار مطلب است.
مطلب اول: بیان احکام قضاء و شرایط آن که شامل مباحث ذیل است:
بحث اول: وجوب قضاء برای کسی که شرایط قضاوت را تحصیل کرده است؛
بحث دوم: شرایط قضاوت. در تتمه بحث از شرایط قضاوت مباحث زیر نیز مطرح شده است:
الف) اقوال در مورد وجوب تقلید از اعلم؛ ب) وجوه وجوب تقلید از اعلم؛ ج) وجوه جواز رجوع به مفضول یا غیراعلم.
بحث سوم: راه‌های ثابت کردن ولایت در قضاء و صلاحیت فتوا که شامل ادله اثبات صلاحیت افتاء و نقد بررسی آنها است.
بحث چهارم: عزل قاضی از مقام قضاوت؛
بحث پنجم: آداب لازم‌الرعایه قضاوت؛
بحث ششم: آداب مرجّح‌الرعایه قضاوت؛
بحث هفتم: در مورد اعداء.
محتوای جلد دوم
مطلب دوم: دعوی که مشتمل بر مباحث زیر است:
بحث اول: کیفیت اقامة آن و مسائل مرتبط به اقامة دعوی؛
بحث دوم: ارکان و شرایط دعوی؛
بحث سوم: مسائل تکمیلی ارکان و شرایط دعوی.
مطلب سوم: جواب ادعا، اقسام و بیان احکام آن:
بحث اول: حکم اقرار مدعی‌علیه؛
بحث دوم: حکم انکار مدعی‌علیه.
محتوای جلد سوم
تنبیهات شش‌گانه در تتمه بحث انکار و قسم؛
بحث سوم: حکم سکوت مدعی‌علیه نفیاً و اثباتاً و مسائل مرتبط با آن.
مطلب چهارم: در مور حکم تعریف، ماهیت و کیفیت آن:
بحث اول: صورت حکم؛
بحث دوم: استیفای حق و مسائل مرتبط با آن؛
بحث سوم: حکم غیابی و مسائل مرتبط با آن؛
بحث چهارم: انهاء حکم قاضی و معنای آن؛
بحث پنجم: نقض حکم.
محتوای جلد چهارم
مقصد دوم: راه‌های قضاء و صدور حکم:
مطلب اول: جواز و عدم جواز تکیه قاضی به علم خویش در صدور حکم؛
مطلب دوم: بینّه و مسائل مرتبط با آن که مشتمل بر مباحث زیر است:
بحث اول: اجماعی بودنِ جواز صدور حکم با وجود بینه؛
بحث دوم: اموری که در بینه معتبر است؛
مقام اول: عدالت در لغت و شریعت؛
مقام دوم: آیات و اخبار دال بر معتبر بودن عدالت؛
مقام سوم: اقوال و دیدگاه‌های اصحاب در مورد عدالت و مراد شرعی از آن؛
مقام چهارم: ملاک و حدود معنایی عدالت و اینکه آیا جمیع معاصی در جرح عدالت اثر دارد یا صرفاً کبائر؛
مقام پنجم: اصرار بر صغیره و عدم آسیب به عدالت؛
مقام ششم: گناهان کبیره؛
مقام هفتم: اعتبار ترک امور منافی با مروت در عدالت.
بحث سوم: اموری که عدالت به واسطه آنها قابل تشخیص است.
مطلب سوم: قسم که مشتمل بر مباحث زیر است:
بحث اول: کیفیت قسم؛
بحث دوم: شرایط حالف و احکام آن؛
بحث سوم: قسم دهنده و امری که در مورد آن قسم خورده می‌شود.
محتوای جلد پنجم
مطلب چهارم: مباحث تکمیلی مطلب دوم؛ بیان صدور حکم با شاهد واحد و قسم:
بحث اول: موضع قضاء با شاهد و قسم و مسائل مرتبط با آن؛
بحث دوم: تحقیق در مسائل مهم.
مطلب پنجم: مسائل باب تقسیم که مشتمل بر مباحث زیر است:
بحث اول: بیان حقیقت تقسیم؛
بحث دوم: متولی و مباشر تقسیم؛
بحث سوم: امر قابل قسمت؛
بحث چهارم: اینکه تقسیم از امور لازم است؛
بحث پنجم: فساد تقسیم، اگر در مال غیر باشد.